آزادی بیان از اهمیت به سزایی برخوردار است زیرا در صورتی که این حق اساسی تضمین شود راهگشای تضمین و حمایت از باقی حقوق خواهد بود. تاکید اصلی آزادی بیان بر جستجو، دریافت و انتشار اطلاعات و عقاید بدون توجه به مرزها و محدوده هاست . در عرصه بین المللی، در اکثر کنوانسیون ها و اعلامیه های جهانی این حق اساسی مورد اشاره و حمایت قرار گرفته است. اعلامیه جهانی حقوق بشر که بدلیل پذیرش از جانب اکثریت قریب به اتفاق کشورها از اهمیت به سزایی بر خوردار است و مفاد آن تبدیل به عرف بین المللی شده است، در ماده 19 اعلام می کند که«هر فردی حق آزادی عقیده و بیان دارد و این حق مستلزم آن است که کسی از داشتن عقاید خود بیم و نگرانی نداشته باشد و در کسب و دریافت و انتشار اطلاعات و افکار، به تمام وسایل ممکن بیان و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.»
ایران عضوی از سازمان ملل متحد است و در سال 1327 در جریان تصویب این اعلامیه از جمله رای دهندگان مثبت به آن بود. همین طور دولت ایران در سال 1347 بدون هیچگونه پیش شرطی میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی را امضا کرده و در سال 1354 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسانده است، لذا بنا بر عضویت در این میثاق ملزم به اجرا و احترام به مفاد آن به طور کامل می باشد. در ماده 19 این میثاق اشاره شده است که: 1. هیچ کس را نمی‌توان به مناسبت عقایدش مورد مزاحمت و اخافه قرار داد.2. هر کس حق آزادی بیان دارد. این حق شامل آزادی تفحص و تحصیل و اشاعه اطلاعات و افکار از هر قبیل بدون توجه به سر حدات خواه شفاهاً یا به صورت نوشته یا چاپ یا به صورت هنری یا بهر وسیله دیگر به انتخاب خود میباشد. و سرانجام اعلامیه اسلامی حقوق بشر قاهره که در اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو کنفرانس اسلامی در سال ۱۹۹۰ در بیست و پنج ماده به تصویب رسید، در ماده 22 بیان می کند که هر انسانی حق دارد که نظر خود را به هر شکلی که مغایر با اصول شرعی نباشد، آزادانه بیان دارد.
در بین منابع اسلامی، در قرآن نیز آزادی بیان مورد اشاره قرار گرفته است و بسیاری از اندیشمندان اسلامی سوره الرحمان را در ارتباط با آزادی بیان در قرآن می دانند. خداوند دراین سوره می فرماید که: «خدای رحمان قرآن را یاد داد، انسان را آفرید و به او بیان آموخت. اما آزادی بیان نیز بدون محدودیت و شرایط ممکن نیست، زیرا در اینصورت اسباب نقض حقوق دیگران را فراهم می کند. اما مسئله اینجاست که این محدودیت ها باید بر اساس قانون و ضرورت باشد و در غیر این صورت خودسرانه بوده و باعث نقض اساسی این حق میگردد. در میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی دو نوع محدودیت بر این حق مورد اشاره قرار گرفته است: الف. احترام به حقوق یا حیثیت دیگران ب. حفظ امنیت یا نظم عمومی یا سلامت یا اخلاق عمومی. در اعلامیه اسلامی حقوق بشر قاهره نیز در همان ماده 22 اشاره شده است که تبلیغات یک ضرورت حیاتی برای جامعه است و سوء استفاده و سوءاستعمال آن و حمله به مقدسات و کرامت انبیاء یا بکارگیری هر چیزی که منجر به ایجاد اختلال در ارزش‌ها یا متشتت شدن جامعه یا زیان یا متلاشی شدن اعتقاد شود، ممنوع است.
علاوه بر این برانگیختن احساسات قومی یا مذهبی و یا هر چیزی که منجر به برانگیختن هر نوع حس تبعیض نژادی گردد، جایز نیست. در اسلام به طور کلی دو نوع محدودیت برای این حق وجود دارد، دسته اول محدودیت های اخلاقی که شامل دروغ گفتن، غیبت کردن، بدگویی کردن، مورد استهزا قرار دادن، برملا کردن ضعف دیگران و مباحثه تند و زننده است. دسته دوم شامل محدودیت هایی است که در قانون برای آنها مجازات تعیین شده است که توهین، افترا،فحاشی،تهمت زدن، سخنرانی فتنه برانگیز،تبلیغ عمومی شیطان پرستی و در نهایت کفرگویی و توهین به مقدسات که دارای مجازات اعدام میباشد. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در دو اصل23و 24 به این حق اشاره شده است: “اصل 23: تفتیش عقاید ممنوع است و هیچکس را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مواخذه قرار داد.” البته در این اصل به آزادی بیان به صورت مستقیم اشاره ای نشده است اما مشخص است که زمانی می توان آزادی عقیده داشت که بتوان آن عقیده را ابراز کرد. “اصل 24 : نشریات ومطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه فعل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد.
تفصیل آن را قانون معین می‌کند.” در این اصل به همه اشکال آزادی بیان اشاره نشده و فقط نشریات و مطبوعات به عنوان شکلی از اشکال آن آورده شده است.در راستای محدودیت آزادی بیان نیز به مبانی اسلام و حقوق عمومی اشاره شده که هر دو وازه بسیار کلی است و مصادیق متعددی را در بر می گیرد اما محدودیتی که در قانون عادی وجود دارد، در ماده 500 قانون مجازات اسلامی است بیان شده است. مطابق آن هر کس علیه نظام جمهوری اسلامی ایران یا به نفع گروه‌ها و سازمان‌های مخالف نظام به هر نحو فعالیت تبلیغی نماید به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم خواهد شد. در این ماده نیز تعریف مشخصی از فعالیت تبلیغی ارائه نشده و به یک واژه عام بسنده شده است که جا را برای تفسیری کلی و موسع باز گذاشته است. در نهایت بر اساس اسناد حقوق بشری، عرف بین المللی، آموزه های اسلامی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، آزادی بیان از حقوق اساسی مردم است که باید مورد حمایت و محافظت قرار گرفته و تنها بر اساس ضرورت و قانون محدود شود.
نویسنده: محدثه مهیمنی
