اگر زن و شوهری که با یکدیگر به اختلاف پیدا می کنند برای درد و دل کردن یا گرفتن مشاوره پیش شما آمده باشند، حداقل یکبار این جمله را از طرف شوهر شنیده اید که می خواهم الزام به تمکین او را بگیرم یا گرفته ام. همچنین از طرف خانم ممکن است این جمله را شنیده باشید که شوهرم از طریق دادگاه الزام به تمکین من را گرفته است. همانطور که متوجه شدید دادخواست الزام به تمکین از طرف شوهر مطرح می شود.
حقوق و تکالیف متقابل زوجین
همه ما می دانیم که ازدواج مسئولیت هایی را برای زن و شوهر ایجاد می کند و آن ها در برابر یکدیگر مسئول و متعهد می شوند. اهمیت این موضوع به اندازه ای است که قانون گذار هم در قانون مدنی به این موضوع و داشتن حقوق و تکالیف زن و شوهر در برابر یکدیگر اشاره کرده است. به عنوان مثال در ماده 1102 قانون مدنی بیان شده است که «همین که نکاح به طور صحت واقع شد روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می شود.» برای آشنایی ذهن با موضوع تمکین زوجه به برخی از حقوق و تکالیف زن و شوهر در برابر یکدیگر بر اساس قانون مدنی می پردازیم.
- زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند.
- زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود به یکدیگر معاضدت نمایند. مفهوم این ماده این است که زن و شوهر برای قوی شدن روابط خانوادگی و تربیت فرزندانشان باید با یکدیگر همکاری و مشارکت داشته باشند؛ بنابراین تربیت فرزندان تنها به عهده مادر یا پدر نیست بلکه هر دو باید با کمک یکدیگر اقدام به این امر نمایند.
- در روابط زوجین ریاست خانواده از خصائص شوهر است.
- در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است. نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض. در عقد موقت زن حق نفقه ندارد مگر اینکه شرط شده یا آنکه عقد مبنی بر آن جاری شده باشد.
- هر گاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظائف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود. مانع مشروع به موجب ماده 1115 عبارت است از اینکه اگر بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی و یا مالی یا شرافتی برای زن باشد زن میتواند مسکن علیحده اختیار کند و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است نفقه برعهده شوهر خواهد بود.
- زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند زندگی نماید مگر آن که اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد.
- زن مستقلا میتواند در دارائی خود هر تصرفی را که می خواهد بکند.
تمکین به چه معناست؟
تمکین در لغت به معنای اختیار دادن به دیگری است. در قانون مدنی به این واژه اشاره نشده است اما در قانون حمایت خانواده که در سال 1391 به تصویب رسیده است در بند 8 ماده 4 به واژه تمکین اشاره کرده است. در اصطلاح حقوقی و از منظر دکترین حقوقی واژه تمکین دو معنا دارد. معنای عام و معنای خاص. در ادامه به هر یک از آن ها می پردازیم.
- تمکین عام
تمیکن عام به معنای این است که زن موظف به تمام تکالیف قانونی و شرعی خود در برابر همسرش عمل نماید. تمام تکالیف زوجه که در فوق بیان شد شامل واژه تمکین عام می شود. به عنوان مثال بر اساس قانون مدنی، زوجه باید در منزلی که شوهر تعیین کرده است زندگی کند. البته تمکین عام تنها مخصوص زوجه نیست بلکه زوج هم باید به تمام تکالیفی که در برابر همسر خود دارد عمل کند. اگر زن بدون عذرموجه و ضرر جانی و مالی به تکالیف خود عمل نکند، اصطلاح ناشزه را برای او به کار می برند و اگر مرد به وظایف خود عمل نکند اصطلاح ناشز را مطرح می کنند.
- تمکین خاص
تمکین خاص به طور خاص در مسائل زناشویی و رابطه جنسی مطرح می شود. در واقع به این معنا است که زن باید در مسائل جنسی از همسر خود اطاعت کند و اجازه رابطه جنسی متعارف با خود را بدهد.
دادخواست الزام به تمکین
گاهی بر اثر مشکلات و اختلافات خانوادگی که بین زن و شوهر پیش می آید زوجه وسایل خود را جمع می کند و به منزل پدری خود می رود. در این گونه موارد اگر دعوا و اختلاف به دادگاه کشیده شود هر یک از طرفین می تواند دعوایی را به نفع خود مطرح کند. به عنوان مثال زوجه می تواند دعوای مطالبه مهریه را پرداخت کند و زوج می تواند دعوای الزام به تمکین زوجه را بدهد و از پرداخت نفقه خودداری کند. تمامی دعاوی مذکور باید در قالب دادخواست و از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت شود. دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به دعاوی الزام به تمکین را دارد دادگاه خانواده محل اقامت زوجه است.
معمولا توصیه می شود قبل از ثبت دادخواست الزام به تمکین یک اظهارنامه ای با محتوایی مبنی بر الزام به تمکین و برگشت به منزل زوج برای زوجه ارسال نمایید تا در دادگاه بتوانید به آن استناد کنید.
روند رسیدگی به پرونده های الزام به تمکین در دادگاه خانواده
البته جالب است بدانید که رویه دادگاه های خانواده در تهران به این صورت است که اگر زوج دادخواست الزام به تمکین بدهد ابتدا باید ثابت کند که از زمان انعقاد عقد نکاح، مسکن مناسب و اثاث منزل به صورتی که متعارف برای زندگی معقول و عرفی باشد را فراهم کرده است در غیر این صورت اگر دادگاه خانواده متوجه شود که زوج در این خصوص به تکالیف خود عمل نکرده است رای به الزام تمکین زوجه نمی دهد.
رسیدگی به موضوع الزام به تمکین در دادگاه خانواده در دو مرحله قابل بررسی است؛ این دو مرحله ای بودن به این معنا است که هر یک از زوج و زوجه در مهلت 20 روز بعد از ابلاغ رای دادگاه می توانند درخواست تجدیدنظر خواهی کنند. بعد از اینکه رای الزام به تمکین قطعی شد، خواه به دلیل عدم اعتراض در مدت تعیین شده خواه به دلیل تایید دادگاه تجدیدنظر، زوج می تواند با مراجعه به دادگاه بدوی تقاضای اجرای رای را داشته باشد.
حکم الزام به تمکین چگونه اجرا می شود؟
برای اجرا شدن حکم تمکین زوج باید تقاضای صدور اجرائیه از دادگاه صادرکننده رای کند. پس از صدور، اجرائیه به زوجه ابلاغ می گردد و به او به مدت 10 روز از تاریخ ابلاغ اجرائیه مهلت می دهند که از زوج تمکین کند و به منزل او بازگردد.
در این خصوص ممکن است این سوال مطرح شود که رای الزام به تمکین چگونه در خصوص زوجه ای که منزل شوهرش را ترک کرده است اجرا می شود؟ در پاسخ می توان گفت بر خلاف تصور اجرای حکم الزام به تمکین با زور نیست، بلکه مددکارانی را نزد زوجه می فرستند تا با او صحبت کنند و او را به منزل شوهرش بازگردانند. اگر زوجه به منزل شوهر بازنگردد یا اگر بازگردد و مجددا منزل را ترک کند در این جا دادگاه زن را ناشزه محسوب می کند که به موجب آن زوج می تواند امتیازاتی را به دست آورد. در زیر به برخی از این امتیازات می پردازیم:
- یکی از این امتیازات به موجب ماده 1108 قانون مدنی عدم پرداخت نفقه به زوجه است. این ماده مقرر می دارد که «هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود».
- از دیگر امتیازات ازدواج مجدد زوج است.
آیا زوجه ای که منزل شوهرش را ترک کرده است مستحق نفقه است؟
همانطور که پیش تر بیان شده یکی از تکالیف زوج در برابر زوجه پرداخت نفقه به او است اما در در خصوص اینکه آیا پرداخت نفقه توسط زوج در همه حال الزامی است یا خیر موضوعی است که در این بخش قصد داریم به آن بپردازیم. بنا بر ماده 1106 در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است و در عقد موقت زن مستحق نفقه نیست مگر اینکه شر نفقه گذاشته شود یا عقد بر مبنای آن منعقد شود. پرداخت نفقه در صورتی به عهده شوهر است که زن بدون مانع مشروع از ادای وظائف زوجیت امتناع نکند.
مفهوم این ماده این است که اگر زوجه بی دلیل منزل شوهر را ترک کند در این مدت مستحق نفقه نیست ولی اگر با وجود یک عذر موجه از جمله اینکه بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی و یا مالی یا شرافتی برای زن باشد زن میتواند مسکن علیحده اختیار کند و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است نفقه برعهده شوهر خواهد بود؛ بنابراین به صورت مطلق نمی توان گفت که در همه موارد پرداخت نفقه به عهده زوج است بلکه باید به صورت موردی بررسی شود که ترک منزل با وجود عذرموجه بوده است یا خیر.
الزام به تمکین در دوران عقد
در خصوص الزام زوجه به تمکین یک بحثی مطرح است که آیا منظور از تمکین زوجه، تمکین در زمان زندگی در منزل مشترک است یا دوران عقد که هنوز طرفین زندگی خود را شروع نکرده اند را هم شامل می شود؟ در پاسخ می توان گفت آنچه که مهم تر از زمان است این است که زوجه تا زمانی که باکره است و مهریه اش حال است می تواند از حق قانونی به نام حق حبس استفاده کند. منظور از حق حبس این است که زوجه می تواند تا زمانی که مهریه خود را به طور کامل دریافت نکرده است از انجام وظایف خود در مقابل زوج امتناع کند.
بنابراین به این نکته توجه داشته باشید که اگر زوجه باکره است و بخواهد از حق حبس استفاده کند دعوای الزام به تمکین زوج رد خواهد شد.
البته این نکته مهم را هم در نظر بگیرید که زوجه به صرف باکره بودن نمی تواند به حق حبس استناد کند بلکه شرط دیگری از جمله عدم تمکین عام هم لازم است. به این معنا که اگر زوجه باکره در برابر زوج تمکین عام داشته باشد دیگر نمی تواند به حق حبس استناد کند. این موضوع در رای وحدت رویه ۷۱۸ مورخ ۱۳۹۰/۰۲/۱۳ هیات عمومی دیوان عالی کشور مطرح شده است.
مواردی که مجوز عدم تمکین را به زوجه می دهد
برخی موارد هستند که اگر بi وجود آیند زوجه می تواند از تمیکن در برابر زوج امتناع کند. در واقع این ها عذرهای قانونی هستند که به زوجه این اختیار را می دهد که از انجام وظایف خود در برابر زوج استنکاف کند. این موارد عبارتند از:
- زوجه ای که در ایام عادت ماهانه یا نفاس به سر می برد می تواند از تمکین خاص و برقراری رابطه جنسی در برابر زوج خودداری کند.
- وجود امراض مقاربتی در زوج از مواردی است که به زوجه مجوز عدم تمکین می دهد. به موجب ماده ۱۱۲۷ قانون مدنی مقرر می دارد که هرگاه شوهر بعد از عقد مبتلا به یکی از امراض مقاربتی گردد زن حق خواهد داشت که از نزدیکی با او امتناع نماید و امتناع به علت مزبور مانع حق نفقه نخواهد بود.
- همانطور که در مباحث فوق ذکر شد، زوجه باکره ای که مهریه اش حال است و تمکین عام هم نکرده است می تواند تا زمانی که مهریه خود را به طور کامل دریافت نکرده است از تمیکن خاص خودداری کند.
- به موجب ماده ۱۱۱۵قانون مدنی اگر بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی یا مالی یا شرافتی برای زن باشد زن می تواند مسکن علی حده اختیار کند و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است نفقه برعهده شوهر خواهدبود.
- در صورتی که زوجه به دلیل عدم وجود منزل و اثاثیه مناسب منزل زوج را ترک کرده باشد، دادخواست الزام به تمکین زوج رد خواهد شد و دادگاه می تواند به درخواست زوجه او را ملزم به تهیه منزل مناسب کند.
بار اثبات در دادخواست تمکین از جانب زوج و مطالبه نفقه از جانب زوجه بر عهده کیست؟
معمولا در دعاوی خانوادگی زمانی که زوجه دادخواست مطالبه نفقه می دهد زوج هم دعوای عدم تمکین و دادخواست الزام به تمکین می دهد. حال اینکه بار اثبات این دعاوی به عهده خواهان است یا خوانده موضوعی است که در این بخش به آن می پردازیم. در دعوای مطالبه نفقه معمولا اصل بر این است که زن تمکین کرده است و زوج باید نفقه را بپردازد و اگر زوج ادعای عدم تمکین دارد باید این موضوع را در دادگاه ثابت کند، زیرا به موجب قانون مدنی به محض انعقاد عقد نکاح دائم پرداخت نفقه بر عهده مرد است. بر اساس قانون مذکور آنچه که موجب ثبوت نفقه بر ذمه زوج است اثبات تمکین زن نیست بلکه نشوز زن است که مانع قانونی پرداخت نفقه است. در قانون مدنی هم به این نکته تصریح شده است به این صورت که «هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود.»
آثار عدم تمکین از طرف زوجه
بسیاری از بانوان فکر می کنند که اگر منزل زوج را ترک کنند این امر می تواند اهرم فشاری برای زوج باشد تا تکلیف آن ها را از جهت پرداخت حقوقشان و طلاق دادن یا تلاش برای صلح و سازش مشخص کند. لازم به ذکر است که عدم تمکین زوجه آثاری دارد که قبل از اقدام به آن بهتر است بدانید.
- در صورتی که زوجه تمکین نکند و از طرف دادگاه به عنوان ناشزه شناخته شود نفقه به او تعلق نمی گیرد. نکته ای که در این خصوص لازم به ذکر است این است که با عدم تمکین زوجه تنها نفقه او ساقط می شود و نفقه فرزند همچنان بر ذمه زوج باقی است.
- بعد از ناشزه محسوب شدن زوجه در دادگاه، زوج می تواند درخواست ازدواج مجدد داشته باشد.
- از مهم ترین آثار عدم تمکین زوجه می توان به از بین رفتن شرط تنصیف دارایی مرد در صورت طلاق از طرف زوج اشاره داشت. شرط تنصیف دارایی شرطی است که در قباله ها و سند نکاح درج شده است امضا کردن این شرط توسط زوجه این حق را برای او ایجاد می کند که اگر در آینده زوج بدون دلیل و عذر موجه اقدام به طلاق کند باید نصف دارایی های خود را که از تاریخ انعقاد عقد نکاح به دست آورده است به زوجه ببخشد. اگر زوج به دلیل عدم تمکین زوجه دادخواست طلاق بدهد این شرط هم از بین می رود.
- به خاطر داشته باشید که اگر به عنوان زوجه در دعوای الزام به تمکین محکوم شوید، امکان ثبت دادخواست طلاق به صورت یک طرفه از جانب خودتان را بسیار دشوار کرده اید.
اسناد و مدارک لازم برای دادخواست الزام به تمکین زوجه
برای طرح دعوای الزام به تمکین در دادگاه خانواده باید مدارکی را پیوست دادخواست خود کنید. این مدارک عبارتند از:
- ارائه رونوشت یا اصل سند ازدواج
- ارائه مدارک هویتی زوج از جمله شناسنامه یا کارت ملی
- ارائه سند مالکیت یا قرارداد اجاره برای اثبات این امر که زوج در تهیه مسکن مناسب کوتاهی نکرده است.
- ارائه استشهادیه که همسایگان یا افراد دیگری به صورت کتبی بر ترک منزل زوجه شهادت دهند.
- اظهارنامه مبنی بر اینکه زوج از زوجه تقاضای بازگشت به منزل داشته است و لی او اعتنایی نکرده است. (البته ارائه اظهارنامه اختیاری است)
مقالتون در خصوص استرداد جهیزیه برای من بسیار مفید واقع گردید تشکر