توبه و تاثیر آن در جرایم مختلف

هدف اصلی قانونگذاران و در راس آن شریعت اسلام، از تعیین و اعمال مجازات برای مرتکبین برخی جرائم ، اصلاح این اشخاص می باشد تا دیگر رفتاری خلاف هنجارهای عمومی جامعه از خود نشان نداده و به جامعه خویش متمایل شوند.

انصاف و عدالت ایجاب می نماید تا مجرمانی که توبه میکنند و از کردار خود نادم و پشیمان میگردند، به اندازه سایر مجرمانی که رفتار خلاف هنجار عمومی مرتکب شده و از اعمال خود نیز هیچگاه پشیمان نمی شوند ، کمتر مجازات شوند و یا در صورت اطمینان از عدم انجام جرم توسط آنها،  به کلی مجازات آنها ساقط شود.

به همین دلیل قانون مجازات اسلامی و به تبعیت از شریعت اسلام، برای افرادی که توبه می کنند مزایایی را در نظر گرفته است و در رویکردی مثبت، توبه متهم را به عنوان یکی از قواعد مهم حقوق جزای عمومی پذیرفته است.

اصلاح و تربیت مجرمان از اهداف عالی اِعمال مجازات‌ها در قوانین جزایی دنیا و به تبع آن در نظام کیفری ایران محسوب می‌شود. در این راستا باید این موضوع مهم را دقیقا مورد توجه قرار داد که میزان، نوع و کیفیت اجرای مجازات‌ها به‌ نحوی باشد که امکان اصلاح مجرم و ترد نشدن او از جامعه وجود داشته باشد.

بنابراین باید پذیرفت که عادلانه نیست مجرمی که بعد از ارتکاب جرم و پیش از اعمال مجازات ، از عمل ارتکابی خود پشیمان شده و برای جبران آثار سوء آن جرم پیش‌قدم شود، به اندازه سایر مجرمان مجازات گردد!
در قانون مجازات اسلامی سال 1392، برای افراد تبهکاری که آثار ندامت و پشیمانی و درنهایت اصلاح را در خود بروز داده‌اند، شرایط تخفیف‌ در مجازات برای آنها در نظر گرفته شده و حتی در مواردی موجبات برائت متهم و مرتکب جرم را نیز فراهم کرده است. طبق تحقیقات چندین ساله، باید گفت که هیچوقت اعمال مجازات متهم به تنهایی راهگشا و تاثیرگذار نیست، بلکه زمانی میتوان مجازات را اثرگذار اطلاق نمود، که شرایط اجتماعی مطلوبی نیز از سوی دولتها فراهم شده باشد. برای مثال، سارق ممکن است به دلیل وضع نابسامان اقتصادی، مرتکب جرم شود.

حال این پرسش مطرح است که اگر فردی پس از ارتکاب جرم، توبه کند، با اوضاع اقتصادی نامناسب جامعه چه تضمینی وجود دارد که او، مجددا مرتکب جرم نشود ؟

در این مقاله سعی خواهد شد مخاطبین محترم را، از تاثیر توبه در جرایم مختلف آگاه سازیم . همراهمان باشید.

مفهوم توبه

توبه  اصطلاحا به معنای پشیمانی فرد از گناه انجام داده خود است، به نحوی که دیگر مرتکب آن گناه نخواهد شد. یا به عبارت دیگر، بازگشتن و ترک گناه به صورت فعلی، قولی و یا فکری ، به گونه ای که توبه کننده حتما باید در صدد جبران رفتار های گذشته خویش برآید یا با عذرخواهی و یا اگر جبران مادی امکان پذیر باشد به صورت مادی آن گناه را جبران نماید.

مثل سارقی که پس از سرقت پشیمان شده و همان مال یا قیمت آن را به صاحبش برگرداند. بنابراین صِرف این که سارق توبه کند کافی نیست، زیرا کارکرد توبه بیشتر در مسائل حق اللهی جاری بوده و در مسائل حق الناس، قبل از جبران و یا جلب رضایت زیاندیده پذیرفته نخواهد شد.

در قانون مجازات ایران، از آنجایی که بخشی از نظام حقوقی آن، بر گرفته از آموزه های دینی اسلام می باشد توبه در این قانون از جایگاهی ویژه برخوردار است.

جایگاه توبه در قانون مجازات اسلامی

در قوانین کیفری ایران، مزایایی برای مجرمی که توبه کرده است در نظر گرفته شده است. اثرات این توبه در برخی موارد منجر به عفو مجرم ، گاهی سبب تخفیف مجازات او، و در برخی موارد نیز منجربه تعلیق اجرای مجازات خواهد شد. به عبارتی ، می توان توبه را از موارد معافیت از مجازاتها محسوب کرد.

تاثیر توبه در جرایم مختلف

توبه در جرایم حدی

اثر گذاری توبه در هر جرم نیز به اقتضای آن جرم و احکام قانونی آن متفاوت است.

به عنوان مثال توبه در جرایم مستوجب حد، اگر قبل از اثبات جرم باشد، موجب ساقط شدن مجازات خواهد شد، مگر در جرائمی مانند قذف آن هم به دلیل حق الناسی بودن این جرم .

ماده ۱۱۴قانون مجازات اسلامی بیان میدارد: در جرایم موجب حد به جز قذف و محاربه، هرگاه متهم قبل از اثبات جرم، توبه نماید و ندامت، پشیمانی و اصلاح او برای دادگاه محرز شود، حد از او ساقط خواهد شد.

همچنین اگر جرایم بالا غیر از قذف، با اقرار متهم ثابت شده باشد، در صورت توبه مرتکب جرم حتی پس از اثبات جرم، دادگاه می‌تواند عفو مجرم را از طریق رئیس قوه قصاییه از مقام رهبری درخواست کند.

تبصره ۱ ـ توبه فرد محارب، قبل از دستگیری یا قبل از تسلط بر او، موجب ساقط شدن حدّ است.

تبصره ۲ ـ در زنا و لواط، اگرجرم به عنف، اکراه و یا با اغفال بزه دیده صورت پذیرد، مرتکب درصورت توبه و سقوط مجازات به شرح مندرج در این ماده به حبس یا شلاق تعزیری درجه شش یا هر دوی آنها محکوم خواهد شد.

توبه در سرقت حدی

ماده ۲۷۸ قانون مجازات اسلامی به مجازات سرقت حدی پرداخته و درمرتبه سوم ارتکاب این جرم، مجازات حبس ابد را برای مجرم در نظر گرفته است . البته قانونگذار در خصوص جرائمی که مجازات آن حبس ابد است و این حبس ابد از نوع مجازاتهای حدی است نه تعزیری، امکان تبدیل مجازات یا عفو با توبه مرتکب را فراهم نموده است.

تبصره ۲ – ماده ۲۷۸:  در مورد سایر حبس ‌هایی که مشمول عنوان تعزیر نیست عنوان داشته، هرگاه مرتکب حین اجرای مجازات توبه نماید و مقام رهبری آزادی او را مصلحت بداند با عفو ایشان از حبس آزاد می‌شود. همچنین مقام رهبری می‌تواند مجازات او را به مجازات تعزیری دیگری هم تبدیل نماید.

توبه در جرایم تعزیری

توبه در جرایم تعزیری که درجه مجازات آنها شش، هفت و هشت باشد نیز راه دارد البته به شرطی که ندامت و اصلاح مجرم برای قاضی رسیدگی کننده به جرم محرز شود. در این صورت توبه می تواند باعث تخفیف و یا سقوط مجازات گردد.

ماده ۱۱۵ قانون مجازات اسلامی بیان میدارد: در جرایم تعزیری درجه شش، هفت و هشت چنانچه مرتکب توبه نماید و ندامت و اصلاح او برای قاضی محرز شود، مجازات ساقط ‌خواهد شد.

ضمنادر سایر جرایم تعزیری با هر درجه از مجازاتها، دادگاه می‌تواند مقرّرات راجع به تخفیف مجازاتها را اعمال نماید.

تبصره ۱ ـ مقرّرات راجع به توبه درباره کسانی که مقرّرات تکرار جرایم تعزیری در مورد آنها اعمال می‌شود، جاری نمی‌گردد.

 تظاهر به توبه چه مجازاتی دارد؟

البته اشاره به این نکته حائز اهمیت است که اگر در هر مرحله ای ثابت شود که فرد مجرم برای رهایی از مجازات، صرفا تظاهر به توبه داشته و در واقع توبه نکرده است، مجازات او نه تنها اعمال خواهد شد، بلکه به حداکثر آن مجازات نیز محکوم می شود.

برای نمونه اگر جرمی مجازاتش بین 3 تا 5 سال حبس باشد و مرتکب با توبه از مجازات رهایی یافته باشد، در صورتی که حتی بعد از گذشت چندین سال ثابت شود که توبه او ظاهری بوده و در دل از گناه و جرم خویش بازنگشته است، تکلیفی که در اینجا بر دوش قاضی می باشد این است که بین حداکثر و حداقل مجازات وی، باید حداقل مجازات را انتخاب کند. پس در موضوع ما قاضی مکلف به انتخاب سه سال حبس می باشد و اگر خواست از سه سال به بالاتر حکم کند باید توجیح و دلیلی بیاورد و حکم به بالاتر از حداقل بدون استدلال قابل پذیرش نیست.

سخن آخر

با مطالب ذکر شده در این مقاله به این نتیجه خواهیم رسید، اگر چه توبه در قانون ایران پذیرفته شده است، اما می توان گفت صرفا در حقوق الله کارساز و دارای جایگاه می باشد، چرا که توبه، رابطه بنده با خدای خویش می باشد و اثبات این رابطه بسیار سخت است.

بنابراین در برخی جرایم که توبه پذیرفته شده است و یا به عبارتی توبه فرد نادم و پشیمان، بر قاضی محرز می باشد، می توان به استناد آن، حکم و مجازات سبک تری برای مرتکب صادر کرد.

توبه، تعلیق اجرای مجازاتها ، تخفیف مجازات، عفو متهم ،مرور زمان، قاعده درأ، و مواردی از این دست که فصل خاصی را در قوانین کیفری ما به خود اختصاص داده است، موضوعاتی هستند که شاید بتوان گفت قانونگذاران در نظام کیفری، از طریق اعمال این موارد به دنبال بهانه‌ای برای اجرا نکردن مجازاتها یا تخفیف آنها هستند.

البته این موضوع نباید نادیده گرفته شود که اگر کسی با توبه بخواهد صرفا حکم خود را سبک تر کند و در دل خود هیچ اثری از پشیمانی و توبه نباشد و این امر بر قاضی ثابت شود، مجازاتی را که تحمل می کند حداکثر مجازات آن جرم می باشد. لذا قانونگذار، مزایای توبه را فقط برای فردنادم و توبه کننده واقعی در نظر گرفته است.