زندان بسته و باز چه تفاوتی با یکدیگر دارند و قوانین آن ها چگونه است؟

آمارها حاکی از حضور 32 هزار نفر در زندان بسته استان تهران است و آنگونه که رئیس سازمان زندان‌ها می‌گوید: بیشترین تراکم جمعیت کیفری در کشور مربوط به تهران است. اما با این وجود تنها 200 زندانی تهرانی از مقررات مربوط به رای باز بهره‌مند هستند و این در حالی است که در سایر استان‌ها تا 50 درصد زندانیان از مقررات رای باز استفاده می‌کنند.

رای باز فرصتی برای زندانیان است تا بتوانند در کنار گذران محکومیت، ضمن بهره‌مندی از برنامه‌های اصلاحی با حضور در کارگاه‌ها و کارخانه‌جات تاییدد  شده، هم به اشتغال مشغول باشند و هم برای خودشان درآمد داشته باشند. اما فراهم شدن شرایط برای بهره‌مندی زندانیان از رای باز، نیازمند مقدماتی است که در تهران کمتر به آن توجه شده است.

زندان بسته و زندان باز

بر اساس ماده 5 آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور(مصوب 1384)، زندانها به زندان بسته، مراکز حرفه آموزی و اشتغال تقسیم می‌شوند. البته مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال خوشان شامل دو بخش موسسه‌های حرفه‌آموزی و کاردرمانی (اردوگاه) است. زندان بسته، زندانی است محصور که با برج‌های دیده بانی در پوشش داخلی و خارجی دارای حفاظت کامل باشد. بر اساس آیین‌نامه، در این نوع زندان، محکومان شب‌ها در خوابگاه‌های اختصاصی یا گروهی نگهداری و روزها از برنامه‌های آموزشی و فنی و حرفه‌ای، و تفریحی استفاده می کنند و در کارگاه‌های داخل زندان به کار گرفته می‌شوند.

مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال هم اماکنی هستند که ممکن است محصور یا نامحصور باشند و در آن محکومان به طور گروهی به کار گماشته شده و بعد از خاتمه کار دوباره به آسایشگاه‌های خود باز می‌گردند. بر اساس ماده ۸ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، کلیه محکومان با توجه به نوع و میزان محکومیت، پیشینه کیفری، شخصیت، اخلاق و رفتار بر اساس تصمیم شورای طبقه بندی، حسب ورد در زندان‌های بسته یا مراکز حرفه آموزش و اشتغال نگهداری می‌شوند، مگر آنکه مقام قضایی صادر کننده حکم در رای صادره محل خاصی را برای نگهداری محکوم تعیین کرده باشد.

به طور کلی زندان بسته برای زندانیان جرایم عمدی با حبس‌های بیش از ۲ سال است که کمتر از یک دهم دوران محکومیت خود را سپری کرده‌اند. افراد شرور و خطرناک هم که حضور آنها در برنامه‌های گروهی مضر بوده یا ایجاد شرایط مساعد برای آنها، مناسب نیست، در زندان بسته نگهداری می‌شوند. زندان نیمه باز و باز هم شرایط مشخصی را دارند که برای کسانی است یا مرتکب جرایم غیرعمدی هستند یا مرتکب جرایم عمدی شده و مدتی از محکومیت خود را گذرانده‌اند. در این نوع زندان‌ها، زندانیی  می‌تواند فعالیت حرفه‌ای و اشتغال به کار داشته باشد و از طریق‌ کارگاه‌های کار که تحت پوشش سازمان زندان‌ها هستند، به حرفه‌آموزی و درآمدزایی بپردازد.

حرفه‌آموزی و اشتغال بجای زندان

موسسات حرفه‌آموزی و اشتغال بر اساس آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: موسسه‌های درون زندان و موسسه‌های خارج از سازمان. موسسه‌های درون زندان، کارگاه‌هایی است که در کنار داخل زندان یا کنار زندان ایجاد می‌شود و زندانیان در آنها به کار و فعالیت می‌پردازند و پس از ساعت کار هم به آسایشگاه‌های درون زندان باز می‌گردند. اما موسسه‌های خارج از سازمان، موسسه های صنعتی، کشاورزی و خدماتی است که ممکن است در مالکیت سازمان زندان‌ها یا سایر سازمانهای دولتی یا غیر دولتی یا عام المنفعه یا موسسه های خیریه یا تعاونی ها یا بخش خصوصی باشد که با هماهنگی سازمان زندان‌ها، زندانی مجاز به فعالیت در آنها باشد.

بر اساس آیین‌نامه اجرایی زندان، موسسه‌های صنعتی، کشاورزی و خدماتی خارج از سازمان باید دست کم واجد محل‌های کافی، جهت نمازخانه، کتابخانه، وسایل ارتباط جمعی، خوابگاه، غذاخوری، محلی برای ملاقات محکومان و سایر زمینه های تفریحات سالم باشند. مدیرعامل بنیاد تعاون زندان‌های کشور در خصوص تقسیم بندی زندانیان به زندانیان بسته، نیمه باز و رای باز می‌گوید: زندانیان در همه اشکال به فعالیت و اشتغال در زندان می‌پردازند. یک گروه در زندان بسته و به صورت اشتغال نشسته فعالیت دارند، به طوریکه این افراد در کنار بندی که در آن تحمل حبس می‌کنند، صنایع‌دستی هم تولید می‌کنند. گروه دوم رای بسته هم از داخل بند بیرون می‌آیند و در کارگاه‌ها و کارخانه‌هایی که در زندان تعبیه شده، کار می‌کنند اما نمی‌توانند از محوطه زندان خارجج  شوند.

رحیم مطهرنژاد در خصوص شرایط فعالیت زندانیان در زندان‌های نیمه باز و باز هم می‌گوید: گروه سوم افرادی هستند که رأی نیمه باز دارند این افراد در اطراف زندان‌ها در 15هزار هکتار زمینی که در اختیار سازمان زندان هاست به‌کار کشاورزی، باغداری، دامپروری، آبزی پروری و صنایع مشغول به‌کار هستند و هر شب برای استراحت به زندان بر می‌گردند اما گروه چهارم افرادی هستند که رأی باز به آنها می‌گویند و با اجازه مقام قضایی در شهرک‌های صنعتی، سازمان مراتع و جنگل‌ها و واحدهای تولیدی فعالیت می کنند و ورود و خروج و حضور آنها در محل کار به‌طور دقیق بررسی و نظارت می‌شود.

مزایای زندان رای باز

پارسال 450 هزار نفر وارد زندان‌های کشور شدند که 250 هزار نفر از آنها کمتر از ده روز در زندان حضور داشتند اما با این حال، حدود 214 هزار زندانی با حبس‌های طولانی‌تر در زندان‌های کشور، دوران محکومیت خود را می‌گذرانند. استفاده از ظرفیت حضور در موسسات صنعتی، کشاورزی و خدماتی، فرصتی است که هم با ایجاد اشتغال و کار مولد، به بهبود روند اجتماعی شدن محکومان کمک می‌کند و هم با استفاده از ظرفیت اشتغال و درآمدزایی برای آنها، از فروپاشی خانواده زندانیان و مشکلات مالی ناشی از حبس سرپرست خانواده، پیشگیری می‌کند.

در حالیکه که گفته رئیس سازمان زندان‌ها در استان‌های مختلف کشور تا 50 درصد زندانیان از مزایای رای باز استفاده می‌کنند اما از 32 هزار زندانی در استان تهران تنها 200 زندانی دارای رای باز هستند و مابقی زندانیان در زندان بسته یا نیمه باز نگهداری می‌شوند. البته همانطور که در ماده 8 آیین‌نامه سازمان زندان‌ها مورد تاکید قرار گرفته است ایجاد موسسات صنعتی، کشاورزی و خدماتی می‌تواند توسط بخش دولتی، غیردولتی یا موسسات خیریه و عام المنفعه صورت بگیرد؛ موضوعی که به نظر می‌رسد درر سال‌ها اخیر به خصوص در استان تهران، کمتر به آن توجه شده و باعث شده تا حضور زندانی در زندان‌های بسته بیش از سایر استان‌ها باشد. استفاده از رای باز و حضور در موسسات حرفه‌آموزی و اشتغال علاوه بر نقش اصلاحی در شخص زندانی، کمک فراوانی هم به کاهش جمعیت کیفری می‌کند. البته بازهم نقش دستگاه‌های دولتی نظیر وزارت صنعت و وزارت جهادکشاورزی در ایجاد زمینه مناسب برای ایجاد این موسسات، بیش از دیگران است.

شاهرخ صالحی کرهرودی