دنیای کودکان و نوجوانان به نسبت بزرگسالان متفاوت‌تر است. همه ما در سن پایین جهان و وقایع آن را به نحو دیگری می‌بینیم و درکمان از خوبی‌ها و بدی‌ها بسیار متفاوت است. شاید بخاطر دید متفاوت کودکان و نوجوانان باشد که امروزه روانشناسی خاص و در کنار آن جرم‌شناسی خاصی برایشان در نظر گرفته شده است. به باور اکثر حقوقدانان، اگر فردی در سنین پایین دست به جرمی بزند جدای از ماهیت خرد بودن یا نبودن آن جرم، برای رسیدگی به این ارتکاب و دادرسی مناسب باید ساز و کار خاصی از جانب قانون‌گذار در نظر گرفته شود. پلیس مخصوص، دادسرای مخصوص، بازپرس مخصوص، دادگاه ویژه و در نهایت قوانین خاصی برای کودکان و نوجوانان در اکثر نظام‌های حقوقی پیش‌بینی شده است. هدف نهایی این است که فرد کم سن و سالی که مرتکب جرمی شده به نحوی هدایت شود تا در بزرگسالی به مشکل برنخورد.
وضعیت محکومیت کودکان و نوجوانان
دختران و پسران زیر سن 18 سال غالبا مسئولیت کیفری کاملی ندارند و در بسیاری از جرائم برای آنان مجازاتی جز مجازات قانونی آن جرم در نظر گرفته می‌شود. بسیاری از این اقدامات در قالب اقدامات تامینی و تربیتی صورت می‌پذیرد.
[sc_fs_faq html=”true” headline=”h2″ img=”” question=”طفل و نوجوان به چه کسی گفته می‌شود؟” img_alt=”” css_class=””] قانون مجازات اسلامی جدید به پیروی از قانون مدنی، با ملاک قرار دادن سن شرعی، دختران زیر سن 9 سال تمام شمسی و پسران زیر سن 15 سال تمام شمسی را طفل می‌داند و دختران بالای 9 سال تا 18 سال و پسران بالای 15 سال تا 18 سال را نوجوان خطاب می‌کند. [/sc_fs_faq]
تفاوت مجازات برای دختران و پسران
این مسئله انتقادات زیادی را در پی داشته است چرا که سن شرعی در عصر مدرن که اصولا دختران و پسران نزدیک بهم و با الگویی یکسان به بلوغ می‌رسند، ملاک جامعی نیست. ضمن آن که موجب برقراری نوعی بی‌عدالتی نسبت به دختران می‌شود. چرا که مطابق این ملاک اگر دختر و پسر 12 ساله‌ای مرتکب جرمی شوند، دختر نوجوان قلمداد شده ولی پسر همسن او هنوز طفل است و شدت مجازات اعمال شده برای او کمتر خواهد بود.
توجه داشته باشید که در جرائم مستوجب حد و قصاص ملاک سن قمری فرد است ولی در جرائم تعزیری ملاک سن شمسی خواهد بود!
به طور خلاصه باید گفت تفاوت حکم و اجرای مجازات کودکان و نوجوانان بین دختر و پسر در یک مورد اتفاق می‌افتد و در سایر اقدامات تامینی و تربیتی و مجازات‌ها، برای دختران و پسران همسن وضعیت یکسان خواهد بود. آن یک مورد تفاوت هم برای زمانی است که جرم ارتکابی حدی یا مستوجب قصاص باشد و سن مرتکب در بازه بین 9 تا 15 قمری قرار بگیرد چرا که دختران و پسران زیر 9 سال هر دو طفلند و بالای 15 سال هر دو نوجوان.
برای درک بهتر هر کدام از این محکومیت‌ها به طور جداگانه توضیح داده خواهد شد:
1.در جرائم تعزیری؛ تفاوتی بین دختر و پسر بودن مرتکب وجود ندارد و فقط باید به سن و درجه جرم نگاه کرد. بنابراین
- دختران و پسران زیر 9 سال تمام شمسی، در صورت ارتکاب به جرائم تعزیری درجه 1 تا 8 از هر گونه مجازات و اقدامات تامینی و تربیتی معاف هستند و مسئولیت کیفری نخواهند داشت.
- دختران و پسران 9 تا 12 سال تمام شمسی، در صورت ارتکاب به جرائم تعزیری درجه 1 تا 8 مطابق ماده 88 قانون مجازات اسلامی یکی از اقدامات زیر بنا بر تشخیص قاضی برایشان اعمال می‌شود: تسلیم به والدین، تسلیم به اشخاص حقیقی و حقوقی دیگر مانند سازمان بهزیستی و یا نصیحت از جانب قاضی.
- دختران و پسران 12 تا 15 سال تمام شمسی، در صورت ارتکاب به جرائم تعزیری درجه 1 تا 5 مطابق ماده 88 از سه ماه تا 1 سال در کانون اصلاح و تربیت نگهداری خواهند شد.
- دختران و پسران 12 تا 15 سال تمام شمسی، در صورت ارتکاب به جرائم تعزیری درجه 6 تا 8 بسته به نظر قاضی ممکن است به والدین خود یا اشخاص حقیقی و حقوقی دیگر تسلیم شوند. همچنین ممکن است در کنار نصیحت شدن از جانب قاضی، مجبور به دادن تعهد کتبی برای عدم تکرار رفتار مجرمانه نیز شوند.
- و در نهایت دختران و پسران 15 تا 18 سال تمام شمسی، در صورت ارتکاب به جرائم تعزیری درجه 1 تا 8 بر اساس درجه رفتار مجرمانه به یکی از اقدامات تامینی و تربیتی ماده 89 محکوم خواهند شد که به این موارد در ادامه اشاره خواهد شد.
2.در جرائم مستوجب حد یا قصاص برای مرتکبین دختر:
- اگر دختران مرتکب زیر سن 9 سال قمری باشند، ممکن است به والدین یا اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگری تسلیم شوند و یا از جانب قاضی نصیحت گردند.
- اگر دختران مرتکب از 9 تا 18 سال قمری باشند، اصل بر این است که به اصل مجازات قانونی آن جرم محکوم شوند و نه اقدامات تامینی و تربیتی مگر آن که ماهیت رفتار مجرمانه خود را درک نکنند یا در رشد و عقل آن‌ها شبهه‌ای وجود داشته باشد که در این صورت به اقدامات تامینی و تربیتی محکوم می‌شوند.
اساسا اینکه دختر 10 ساله را رشید و دارای کمال عقل بدانیم مگر آن که خلافش ثابت شود، منطقی نیست ولی در هر صورت دختران در بازه سنی بیشتری نسبت به پسران در چنین جرائمی مجازات می‌شوند. پس اگر دختر 9 ساله به بالا مرتکب قتل شود، تا سن 18 سالگی در کانون اصلاح و تربیت نگهداری می‌شود و بعد از آن قصاص خواهد شد یا با گرفتن رضایت، بعد از پرداخت دیه و گذراندن محکومیت خود آزاد می‌شود.
3.در جرائم مستوجب حد یا قصاص برای مرتکبین پسر:
- اگر پسران مرتکب زیر 12 سال قمری باشند، ممکن است به والدین یا اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگری تسلیم شوند و یا از جانب قاضی نصیحت گردند.
- اگر پسران مرتکب بین 12 تا 15 سال قمری باشند، ممکن است اخطار یا تذکری دریافت کنند یا تعهد کتبی بدهند که دیگر جرم ارتکابی را تکرار نخواهند کرد یا بین 3 ماه تا 1 سال در کانون اصلاح و تربیت نگهداری شوند.
- اگر پسران مرتکب بین 15 تا 18 سال قمری باشند، اصل بر محکومیت به مجازات اصلی جرم است مگر آن که ماهیت رفتار مجرمانه خود را درک نکنند یا در رشد و عقل آن‌ها شبهه‌ای وجود داشته باشد که در این صورت به اقدامات تامینی و تربیتی محکوم می‌شوند.
پس پسران 12 تا 15 ساله به طور جدی در این جرائم مجازات نمی‌شوند در حالی که دختران همسن آن‌ها به مجازات اصلی محکوم خواهند شد.
در مورد حکم قاضی به اقدامات تامینی و تربیتی نام برده شده، فقط اجازه محکومیت به یکی از آنان مثلا اخذ تعهد کتبی ممکن است و نه انجام چندین یا همه این اقدامات.
محکومیت کیفری کودکان و نوجوانان، فاقد سابقه کیفری است. در ضمن از آن جایی که هدف اقدامات تامینی و تربیتی در قانون، اصلاح رفتار افراد کم سن و سال است و نه ارعاب و سختگیری بی‌جا به آنان پس بسته به نظر قاضی ممکن است صدور حکم قطعی به تعویق بیوفتد یا تخفیفاتی شامل آن شود.
پروسه رسیدگی و مراجع صالح در جرائم اطفال و نوجوانان
مطابق قانون مجازات اسلامی و قانون آیین دادرسی کیفری جدید، رسیدگی به همه جرائم کودکان و نوجوانان 9 تا 18 ساله در صلاحیت کامل دادگاه اطفال و نوجوانان است. یعنی از مرحله ثبت شکایت و پیگیری قانون و بازپرسی در دادسرا تا تشکیل دادگاه و جلسه دادرسی و اجرای مجازات همگی در صلاحیت این نهاد قضایی ویژه است.
این قاعده بدین معناست که حتی اگر در جرمی گروهی از افراد مجرم و دخیل باشند و یکی از آنان زیر 18 سال باشد، رسیدگی به جرم آن یک نفر به طور جداگانه در دادگاه ویزه اطفال و نوجوانان صورت می‌گیرد. حتی اگر وی به هنگام ارتکاب زیر 18 سال باشد و هنگام رسیدگی بالای 18 سال باشد باز هم ملاک زمان ارتکاب جرم است.
تشکیلات دادگاه ویژه اطفال و نوجوانان
دادگاه اطفال و نوجوانان در حوزه‌ی قضاییِ شهرستان یا مرکز استان، در یک یا چند شعبه تشکیل می‌شود که ریاست آن در شهرستان‌های غیر از مرکز استان با رئیس دادگستری و در شهرستان‌های مرکز استان با رئیس کل دادگاه‌های شهرستان مرکز استان می‌باشد.
قضات دادگاه مذکور، توسط رئیس قوه‌ی قضاییه و از بین قضاتی که حداقل پنج سال سابقه‌ی خدمت قضایی دارند، با رعایت سن و تأهل و ترجیحا داشتن فرزند، انتخاب می‌شوند.
همچنین رئیس کل دادگستری هر استان، در راستای اجرای اقدامات تربیتی ، برای هر شعبه از دادگاه اطفال، حداقل چهار نفر مرد و زن را از بین متخصصان علوم تربیتی، روانشناسی، جرم‌شناسی، مددکاری اجتماعی، دانشگاهیان و فرهنگیان آشنا به مسائل روان‌شناختی و تربیتی کودکان و نوجوانان، اعم از شاغل یا بازنشسته، به مدت دو سال (انتخاب مجدد آنان بلامانع است)، به عنوان مشاور دادگاه انتخاب می‌کند تا در هر پرونده‌ی ارجاعی، رئیس شعبه به قید قرعه دو نفر از آنان را انتخاب نماید.
هر چند که احکام کودکان و نوجوانان متفاوت است اما نحوه رسیدگی به جرائم آنان در دادسرا همان مراحلی را طی می‌کند که رسیدگی به جرائم بزرگسالان دارد. ضابطان دادگستری در صورت کشف جرم و یافتن مجرم کم سن و سالل وظیفه دارند وی را فورا به دادسرای اطفال و نوجوانان تحویل دهند و خودشان حق انجام هیچگونه تحقیقات مقدماتی را نخواهند داشت.