حق کودکان و انتظار آنان از والدین چیست؟ نخستین حق کودکان، داشتن نام نیکو

درباره وضعیت و حق کودکان سخن بسیار گفته شده و منجر به تدوین و تصویب کنوانسیون ها و اعلامیه هایی نیز گردیده است. اما هنوز هم تأکید آنان بر حقوق مادی است و از ظرافت های معنوی و انسانی غفلت می کنند. برای مثال می توان از «حق نام» یاد کرد که در نظام حقوقی اسلام جایگاهی برتر از یک علامت دارد.

یکی از اولین و ابتدایی ترین حقوق کودکان، داشتن نام است. نام (و نام خانوادگی) برای شناسایی فرد ضروری است و نشانه ای از او به شمار می رود. واژه اسم در عربی نیز از ریشه «وسم» و به معنای نشانه و علامت است و چون هر کس نیازمند نشانه ای است تا در حضور یا غیبت، از دیگران شناخته شود؛ به وسیله آن از او یاد کنند یا توسط آن او را صدا کنند؛ همه انسان ها از ابتدا دارای اسم بوده اند.

امروزه برای جلوگیری از تشابه اسمی به نام خانوادگی هم نیازمندیم که البته در گذشته های دور به صورت نام پدر و یا کنیه و لقب بوده است. به هر حال ماده هفت کنوانسیون حقوق کودک می گوید: «تولد کودک بلافاصله پس از به دنیا آمدن ثبت می شود و از حقوقی مانند حق داشتن نام؛ کسب تابعیت و در صورت امکان، شناسایی والدین و قرار گرفتن تحت سرپرستی آنها برخوردار می باشد.» در میان قوانین کشور ما نیز؛ «قانون امور حسبی» با تفصیل بیشتر؛ نکاتی را در مورد نام کودکان مطرح کرده است. مجموعه این نکات را می توان در چهار مورد خلاصه کرد:

زمان انتخاب نام
از نظر قانونی آخرین مهلت برای انتخاب نام کودکان پانزده روز پس از ولادت آنان است؛ چرا که در این مدت باید واقعه تولد همراه با مشخصاتی؛ از جمله نام و نام خانوادگی؛ به اداره ثبت احوال اعلام شود. تبصره ماده 15 قانون مذکور مقرر کرده است که:

«مهلت اعلام ولادت پانزده روز از تاریخ ولادت طفل است؛ روز ولادت و تعطیل رسمی بعد از آخرین روز مهلت به حساب نمی آید و در صورتی که ولادت در اثناء سفر زمینی یا هوایی یا دریایی رخ دهد مهلت اعلام آن از تاریخ رسیدن به مقصد محسوب می شود.»

با این حال توصیه دینی آن است که نام کودک حتی قبل از ولادت او انتخاب شود؛ چه آنکه کودک؛ حتی در مرحله جنینی؛ انسان و دارای حرمت است و باید با گزیدن نام، او را مانند دیگران احترام کرد. حضرت علی علیه السلام فرموده اند: «نام فرزندان خود را پیش از تولد انتخاب کنید. زیرا حتی اگر فرزندی از شما سقط شود و اسم نداشته باشد؛ در قیامت از پدر خود بازخواست می کند که چرا نامی بر من نگذاشتید؛ در حالی که پیامبر خدا نام محسن را پیش از تولد برای نوه اش انتخاب کرده بود.» از این حدیث معلوم می شود که اولاً حتی کودکانی که مرده به دنیا می آیند دارای حرمت و حق هستند و لذا در قیامت محشور شده و حق خود را مطالبه می کنند. ثانیاً داشتن نام، حق کودک (حتی در مراحل جنینی) است و سنت پیامبر نیز ادای این حق پیش از تولد فرزندان بوده است. ثالثاً مسئول اصلی ادای حق نام پدر است.

از آنجا که ممکن است شناخت مصداق های انواع اسامی ممنوع در برخی موارد مشکل و محل اختلاف باشد؛ مرجع خاصی از نظر قانونی عهده دار تشخیص و اعلام موارد ممنوعیت است. «تشخیص نام های ممنوع با شواری عالی ثبت و احوال می باشد و این شورا نمونه های آن را تعیین و به سازمان اعلام می کند.»

مسئول انتخاب نام
کودک ثمره مشترک زندگی و ثمره زندگی مشترک است. بنابراین طبیعی است که در مورد مسائل مربوط به او؛ و از جمله انتخاب نام؛ همفکری و توافق پدر و مادر ضروری است و نباید احساسات و عواطف هیچیک نادیده گرفته شود؛ همانگونه که مشورت با بزرگترها و احترام به آنان نیز نشانه قدرشناسی و رعایت ادب است.

با این حال، بالاخره باید کسی مسئولیت نهایی این اقدام را قبول کند. طبیعی است که این فرد باید پدر کودک باشد؛ چرا که «در روابط زوجین ریاست خانواده از خصایص شوهر است.» در روایات نیز انتخاب نام از جمله حقوق ولد بر «والد» نامیده شده است. از همین مبنا دار قانون امور حسبی نیز پیروی شده است. طبق ماده 20 این قانون، انتخاب نام با اعلام کننده است، و مسئولیت اعلام نیز ابتدائاً بر عهده پدر یا جد پدری است. در صورت غیبت پدر، این مسئولیت بر عهده مادر کودک و در غیر این صورت وصی یا قیم یا افراد دیگری خواهد بود که در ماده 16 همان قانون به ترتیب ذکر شده اند.

نام های نیکو
در کنوانسیون حقوق کودک، تنها از «حق نام» سخن به میان آمده است؛ ولی در متون دینی نه تنها انتخاب نام، که انتخاب نام نیکو از حقوق فرزندان دانسته شده است. پیامبر اسلام فرموده اند: «حق فرزند بر پدر آن است که نام خوب بر او گذارد و او را تربیت نیکو کند.» این به آن دلیل است که نام، نشانه وضعیت خانوادگی و الگوهای آنان است و تا ابد همراه کودک خواهد بود. نام ناشایست موجب احساس حقارت و در نتیجه انزوا و احیاناً احساس حقارت خواهد بود. برای همین است که امامان ما فرموده اند: «اولین هدیه ای که هر یک از شما به فرزندش می دهد نام نیک است. پس برای فرزندان خود نام نیکو انتخاب کنید.»

از نظر قانونی برای نامگذاری یک نام ساده یا مرکب (حسین، محمدمهدی و مانند آن) که عرفاً یک نام محسوب می شود، انتخاب خواهد شد. بنابراین می توان از میان اسامی، هر نامی را انتخاب کرد. با این حال حق انتخاب نام دارای محدودیت هایی نیز هست. طبق قانون«انتخاب نام هایی که موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی می شود و همچنین انتخاب عناوین و القاب و نام های زننده و مستهجن و یا نامناسب با جنس ممنوع است.» به عبارت دیگر انتخاب سه نوع اسم ممنوع است:

اسامی مغایر با شئونات و مقدسات اسلامی
اسامی زننده و مستهجن
اسامی خاص دختران برای پسران و بالعکس
از آنجا که ممکن است شناخت مصداق های انواع اسامی ممنوع در برخی موارد مشکل و محل اختلاف باشد؛ مرجع خاصی از نظر قانونی عهده دار تشخیص و اعلام موارد ممنوعیت است.

«تشخیص نام های ممنوع با شواری عالی ثبت و احوال می باشد و این شورا نمونه های آن را تعیین و به سازمان اعلام می کند.»

همانگونه که ملاحظه می شود، این شورای عالی فقط نمونه های ممنوعیت را اعلام می کند. بنابراین آنچه ممنوع اعلام شده فقط به عنوان نمونه و مثال است و در مورد سایر اسامی، در صورت اختلاف باید از این شورا استعلام به عمل آید.

تغییر نام
ممکن است به هر دلیل نام شخصی نامناسب انتخاب شده باشد. در این صورت باید به او حق داد که خواستار تغییر آن شود، یکی از سنت های پیامبر نیز آن بود که نام های زشت را برای اشخاص و شهرها تغییر می داد. با این حال باید دانست برای حفظ نظم عمومی و جلوگیری از تغییرات زیاد در اسناد سجلّی و مشخصات افراد، که در جای خود آثار نامطلوبی دارد، از نظر قانونی تغییر نام تنها در موارد بسیار اندک امکان پذیر است.

طبق بند 4 ماده 3 قانون ثبت احوال فقط تغییر نام های ممنوع امکان پذیر است، که آن هم بنا به تشخیص و رای هیات حل اختلاف در مقر هر اداره ثبت احوال خواهد بود. بنابراین تغییر نامی که قانوناً ممنوع نیست، حتی اگر ناپسند و آزاردهنده باشد، ممکن نیست، یا حداقل بسیار دشوار است. پس پدران و مادران باید نهایت تلاش را در انتخاب نام نیکو در ابتدای تولد به کار برند تا نیازی به تغییر آن پیدا نشود.