اقاله در لغت به معنای مسامحه و نادیده انگاشتن امر یا موضوعی بوده و در اصطلاح، به عقدی گفته می‌شود که موضوع آن از بین رفتن تمام یا قسمتی از عقد نخست است و در آن رضایت و توافق به همراه اراده طرفین شرط لازم است.
اقاله نوعی عقد است که با رضایت و توافق، قصد و انشای طرفین محقق می‌شود و موضوع آن توافق برای از بین رفتن عقد نخست است. قانونگذار تعریف مشخصی از عقد اقاله ارائه نکرده اما مصادیق و شرایط آن در مواد 283 تا 288 قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران آمده و به صراحت ماده 264 از علل سقوط تعهدات و آثار آن است.
عناصر عقد اقاله
- وجود عقد نخست؛ در توضیح این مطلب باید گفت که اقاله، عقد دوم محسوب می‌شود که موضوع آن از بین رفتن عقد نخست با تراضی(توافق) طرفین است. بنابراین یکی از عناصر عقد اقاله، وجود عقد نخست است.
- عقد نخست باید از عقود لازمه باشد یا از یک طرف لازم باشد.
- تراضی؛ اسقاط تعهدات ناشی از عقد نخست به تراضی(از طریق توافق) در عقد دوم لازم است.
تفاوت اقاله و حق فسخ
نباید اقاله را با حق فسخ یکسان و مترادف پنداشت؛ زیرا به‌کارگیرى حق فسخ یک‌سویه است و تنها دارنده آن مى‌تواند آن را به کار بندد؛ هرچند طرف دیگر ناراضى باشد. اما در اقاله دو طرف عقد براى فسخ معامله باید با یکدیگر توافق کنند و به آن رضایت دهند. از سوى دیگر، اقاله با نبود هیچ خیار و حق فسخى به کار بسته مى‌شود و در واقع مستقیل(خواهان اقاله) نباید حق خیار داشته باشد. زیرا اگر وى خیارى داشت، دیگر به اقاله معامله نیازمند نبود و خیار خود را به کار مى‌گرفت.
همچنین برخلاف حق فسخ و خیارات که نیازمند سبب قانونى (شرعى) یا قراردادى است، اقاله به سبب ویژه‌اى نیاز ندارد و هرگاه دو طرف، بر نقض و ازاله(از بین رفتن) معامله رضایت دهند، معامله و قرارداد نیز از بین مى‌رود و پایان مى‌پذیرد. فسخ از ایقاعات به شمار می‌آید اما اقاله از عقود.
اقاله عقدی است همراه با توافق و رضایت به همراه اراده طرفین و موضوع آن از بین رفتن عقد نخست است؛ در حالی که فسخ به علت قانونی است و شاید رضایت طرف دیگر حائز اهمیت نباشد. اقاله را می‌توان با توافق طی سند عادی یا رسمی اجرا کرد اما در فسخ حکم دادگاه منبعث از جواز قانونی اصل صحت آن است.
اقاله با انعقاد عقد دوم صورت می‌گیرد اما فسخ عقد دوم ندارد.
شرایط صحت اقاله
اقاله عقد است؛ اگرچه در مقام انحلال عقد و زوال آثار آن واقع شود. بنابراین باید همانند دیگر عقود از شرایط و قواعد عمومى قراردادها برخوردار شود تا بتواند عقدى را زائل کند، آثار آن را خاتمه بخشد و عوضین را به جاى نخستین و به ملکیت دو طرف بازگرداند.
شرایط صحت اقاله به شرح ذیل هستند:
- قصد و رضاى طرفین
هنگامى که دو طرف عقد براى انحلال قرارداد و عقد به توافق برسند، اقاله واقع مى‌شود؛ مشروط به آن که وسیله‌اى برای اعلام اراده و دلالت بر قصد دو طرف وجود داشته باشد که ممکن است وسیله اعلام اراده، لفظ باشد و دو طرف، به صورت صریح یا ضمنى اراده خود را بیان کنند یا این که وسیله اعلام اراده، فعل باشد. بنابراین معامله را مى‌توان به معاطات نیز اقاله کرد؛ بدین گونه که فرد به قصد فسخ مبیع را رد کند و طرف مقابل او نیز ثمن را به همین قصد پس بدهد. در این صورت، معامله به صورت معاطات اقاله مى‌شود و حتى اگر فرد پشیمان از معامله، از طرف مقابل خود بخواهد که معامله را اقاله کند و طرف مقابل نیز خواست او را بپذیرد، باز هم اقاله واقع شده است. - اهلیت دو طرف
دو طرف در هنگام اقاله باید اهلیت داشته باشند؛ زیرا آن دو مى‌خواهند در اموال خود تصرف کنند و تصرف در اموال در صورتى صحیح است که آن دو اهلیت تصرف داشته باشند. - معلوم و معین بودن موضوع اقاله
دو طرف معامله باید معلوم کنند که کدام معامله را مى‌خواهند اقاله کنند یا اگر مى‌خواهند برخى از مبیع مورد معامله را اقاله کنند، باید آن را نشان دهند؛ زیرا اگر اقاله کردن مقدارى از مبیع، به جهالت و ابهام انجامد، اقاله مقدارى از مبیع را نمى‌توان صحیح دانست.
نمونه قرارداد اقاله
طرف اول قرارداد(مقابل): خانم/آقای ……………… فرزند آقای ……………… دارای شناسنامه شماره ……………… صادره از ……………… متولد ……………… ساکن: ………………………………………………………………………………….
طرف دوم قرارداد(متقابل): خانم/آقای ……………… فرزند آقای …………………. دارای شناسنامه شماره ……………… صادره از ……………… متولد ……………… ساکن: ………………………………………………………………..
موضوع قرارداد(مورداقاله):
تمامت مورد معامله بیع قطعی شماره ……………… مورخ ……………… تنظیمی بین طرفین که عبارت از فروش شش دانگ یکباب خانه مسکونی احداثی در شش دانگ یک قطعه زمین به مساحت ……………… متر مربع دارای پلاک ……………… فرعی از ……………… اصلی واقع در بخش ثبتی ……………… تهران محدوده و مورد ثبت سند مالکیت شماره ……………… مورخ ……………… صفحه ……………… جلد ……………… به شماره چاپی ……………… می باشد، با جمیع توابع شرعیه و لواحق عرفیه آن بدون استثنا اعم از عرصه و اعیان و با برق به شماره پرونده ……………… و آب به شماره اشتراک ……………… و گاز شهری به شماره شناسایی ……………… منصوبه های درآن.
عوض اقاله:
مبلغ ……………… ریال رایج(معادل ثمن معامله سند بیع نامه شماره مذکور) که نقدا و تماما تسلیم مقابل گردید با قراره.
کافه خیارات خصوصا خیار غبن هر چند فاحش اسقاط گردیده است.
منافع مورد اقاله قبلا به کسی واگذار نشده و بر حسب اضهار متقابل با رویت و قبول اقرار به تصرف و قبض مورد اقاله نمود.
تذکاریه: 1- با قراره هیچگونه نماآت و منافع منفصله از زمان عقد تا زمان اقاله در ملک مرقوم حادث نشده و در صورت وجود احتمالی آن متعلق به مقابل است که مقابل اقرار به عدم احداث آن نمود و نماآت متصله متعلق به متقابل است. 2- مقابل اقرار نمود که پس از عقد در مورد معامله تصرفاتی ننموده که موجب ازدیاد قیمت آن شود بنابراین هیچگونه استحقاقی در این مورد ندارد.
محل امضای طرف اول قرارداد(مقایل) محل امضای طرف دوم قرارداد(متقایل)
