امروزه کسب‌وکارهای خانگی به‌عنوان راهکاری مهم برای ایجاد اشتغال و درآمد در سراسر جهان محسوب می‌شوند. قابلیت انجام این نوع کسب‌وکار در «منزل» سبب ایجاد مزایای بسیاری برای شاغلان آنها می‌شود که از جمله می‌توان به ایجاد توازن بین مسئولیت خانوادگی زنان و اشتغال آنان، حذف هزینه‌های مربوط به خرید، رهن و اجاره کارگاه و ایاب و ذهاب، استفاده از نیروی کار سایر اعضای خانواده و ایجاد زمینه‌های کار خانوادگی، امکان انتقال تجارب از طریق آموزش غیررسمی به شیوه استاد-شاگردی بین اعضای خانواده و غیره اشاره کرد. این مشاغل که روزانه در سراسر جهان تعداد آنها رو به فزونی و تنوع است قوانین خاصی در کشور ما را به خوداختصاص داده‌اند.
مطابق قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، مشاغل خانگی شامل آن دسته از فعالیت‌هایی است که توسط عضو یا اعضای خانواده در فضای مسکونی در قالب یک طرح کسب‌وکار بدون مزاحمت و ایجاد اخلال در آرامش واحدهای مسکونی همجوار شکل می‌گیرد و منجر به تولید کالای قابل عرضه به بازار خارج از محیط مسکونی می‌شود. مدرس دانشگاه علوم قضایی و امام صادق (ع) دراین‌باره می‌گوید: «قانون مادر در مورد مشاغل خانگی قانون «ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی» نام دارد. این قانون سال 1389 به طور مختصر در سه ماده مصوب شده است و وضعیت و محدوده فعالیت مشاغل خانگی را مطرح می‌کند.»
دکتر «حسین قاضی‌زاده» می‌افزاید: «شاغلان این شکل از کسب‌وکار برای به‌دست آوردن منافع به صورت‌هایی که در قانون آمده است، می‌توانند فعالیت کنند. البته در این باره فعالیت‌هایی که در قالب مشاغلی خانگی قابل انجام است عبارت‌اند از انجام فعالیت به‌صورت کارمزدی برای کارفرمای خارج از محیط مسکونی؛ انجام فعالیت مستقل اعم از تأمین مواد اولیه تا عرضه و محصول به خارج از محیط مسکونی؛ انجام فعالیت به صورت تعاونی، اتحادیه یا مشارکت با بنگاه‌های بالا‌دستی تأمین‌کننده مواد اولیه و عرضه محصول آنان در بازار، ترجیحاً به صورت کسب‌وکارخوشه‌ای.»
مجوز برای مشاغل خانگی
کسانی که در این شغل‌ها فعالیت دارند در اصل بدون آنکه ماه‌ها در صف طولانی برای یافتن شغل بمانند برای خود درآمدی را دست و پا کرده‌اند. این افراد باید با آگاهی در این شغل‌ها فعالیت کنند و توجه داشته باشند که سراغ فعالیت‌های قانونی بروند؛ یعنی تمام متقاضیان این نوع مشاغل برای انجام فعالیت در این حوزه نیاز به دریافت مجوز دارند اما شرایط لازم و مراحل دریافت مجوز چیست؟ قاضی‌زاده در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «شرایط لازم برای دریافت مجوز شامل شرایط عمومی و اختصاصی است. متقاضیان واجد شرایط، فرم تکمیل‌شده ثبت‌نام و مدارک لازم را به دستگاه اجرایی ذی‌ربط ارائه می‌کنند؛ پس از انجام بررسی‌های لازم و در صورت تائید طرح در دستگاه اجرایی، مجوز مربوطه توسط اداره کل کار و امور اجتماعی استان صادر خواهد شد.» به گفته وی ضوابط صدور مجوز این نوع از مشاغل در سایت وزارت کار و امور اجتماعی به نشانی www.irimlsa.irقسمت مشاغل خانگی به صورت کامل بیان‌شده است.
نظارت، کنترل، پیگیری
به‌هرحال مشاغل خانگی یکی از مشاغل جذاب است که برخی افراد به دلیل محیط امن خانه، آن را به‌عنوان یک بنگاه اقتصادی می‌پذیرند. برخی از این شغل‌ها صاحبان خود را به درآمدهای میلیونی می‌رسانند؛ اما نکته اینجاست که چه نهادی مسئول کنترل و نظارت به این نوع مشاغل است زیرا که این مشاغل مانند دیگر مشاغل نیستند که به راحتی بتوان تخلفات آن راگزارش داد. مدرس دانشگاه علوم قضایی و امام صادق(ع) در این باره می‌گوید: «در استانداری هر استان کارگروهی به نام «کارگروه اشتغال و سرمایه‌گذاری» وجود دارد. این کارگروه اشتغال و سرمایه‌گذاری معمولاً از 20 عضو تشکیل می‌شود که این افراد وظیفه نظارت، پیگیری، ساماندهی، کنترل و اجرای مصوبات را به عهده دارند و دیگر وظایف این کارگروه استعلام وضعیت متقاضی این شغل و صدور مجوزهای لازم است.»
حقوق شهروندی و مشاغل خانگی
نخستین مزیت کسب‌وکارهای خانگی، «حفظ اصول انسانی در محل کار» است. مشاغل خانگی به راحتی می‌توانند سطوح بالاتری از حس انسان‌دوستی را نسبت به شرکت‌های معمولی ایجاد کنند. علاوه براین، یک کسب‌وکار خانگی راحت‌تر از مدیرانی که باید به طور سالیانه حساب پس دهند، می‌تواند به کارهای بلند مدت بیندیشد. علاوه بر این، کسب‌وکارهای خانگی مدت‌هاست که مزیت ارائه کیفیت و بها دادن به مشتری را حفظ کرده‌اند. کسانی که این مشاغل را انتخاب می‌کنند باید شروط قانونی آن را نیز قبول کنند که یکی ازاین شروط حق همسایه است. قاضی‌زاده در این باره می‌گوید: «در قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی یکی از شروط قانونی مطرح شده، حق همسایه است؛ به بیان دیگر برپایی هر نوع شغلی از مشاغل خانگی مجاز باید با عدم مزاحمت و ایجاد اختلال در آرامش واحدهای مسکونی همجوار صورت گیرد.»
وی ادامه می‌دهد: «البته بر اساس قانون، از هر واحد ساختمانی فقط باید طبق کاربری مذکور در پروانه ساخت استفاده شود. در صورتی که از این ضابطه تخلفی صورت گیرد، شهرداری موظف است نسبت به برخورد قانونی با متخلف اقدام کند. در این میان برخی مشاغل استثنا هستند که استفاده از این استثنا نیز تابع شرایط خاص و ویژه است که مهمتر از همه چیز باید توجه داشت که دایر کردن دفتر وکالت، مطب، دفتر اسناد رسمی و ازدواج و طلاق، دفتر روزنامه و مجله، دفتر مهندسی و برخی مشاغل دیگر به‌وسیله مالک از نظر قانون استفاده تجاری محسوب نمی‌شود.»
مشکلات شاغلان این بخش
هر چند مشاغل خانگی ظرفیت‌ها و توانایی‌های قابل توجهی برای ایجاد اشتغال دارند اما مشکلاتی نیز گریبانگیر افراد مرتبط با این مشاغل است. شاید دلیل برخی از این مشکلات، نبود قانونی برای ساماندهی و شناسنامه‌دار کردن این مشاغل و عدم اعطای مشوق‌های حمایتی و نظارتی دولتی نظیر اعطای تسهیلات، تعریف جوایز، تعیین بیمه‌ها و غیره در این زمینه باشد. قاضی‌زاده در این باره می‌گوید: «مشاغل خانگی امن هستند اما مشکلت خود را نیز دارند که یکی از مهمترین مشکلات شاغلان این بخش تداخل کار و زندگی است که برخی اوقات خوشایند سایر اعضای خانواده نیست. همچنین ارتباط با بازار و فروش محصولات محدود می‌شود؛ پایین بودن تیرا‍ژ تولیدات و سطح خدمات قابل ارائه به دلیل محدودیت تعداد نیروی انسانی و درآمد محدودتر در کنار تعریف نشدن بیمه‌های اجتماعی خاص این مشاغل سایر مشکلات آنان را تشکیل می‌دهد.»
تسهیلاتی برای مشاغل خانگی
کسب‌وکارهای خانگی به‌عنوان راهکاری مهم برای ایجاد اشتغال و درآمد در سراسر جهان از جمله ایران مورد حمایت قرار می‌گیرند. قاضی‌زاده می‌گوید: «در ایران فقط یک قانون کلی در این حوزه وجود دارد و تسهیلات خاصی را برای این مشاغل تعیین نکرده‌اند.» وی می‌افزاید: «درست است که این مشاغل محزون مانده‌اند اما از مزایای از قبیل معافیت از عوارض اداری و تجاری تعیینی و مصوب شوراهای اسلامی شهرها و روستاهاست برخوردارند. همچنین بی‌نیازی به تغییر کاربری مسکونی امتیاز بزرگ دیگر اخذ مجوز کسب‌وکار خانگی است. علاوه بر این، صاحبان این مشاغل از امتیازات استفاده از بازار محلی شهرداری برای عرضه محصولات خانگی نیزبرخوردارند.»
اکرم میرزایی
