مالیات یکی از موضوعاتی است که از سالیان دور و از زمان تشکیل دولت‌های مقتدر وجود داشته و همواره اصلی‌ترین راه ارتزاق دولت‌ها بوده است. در گذشته دریافت مالیات بیشتر از طریق مستقیم بوده و صاحب منصبان و مأموران حکومتی به دریافت مالیات مستقیم از مردم اقدام می‌کردند.
با عبور از فراز و نشیب‌های تاریخ و همزمان با تشکیل دولت‌های مدرن نوع دریافت مالیات نیز تغییر کرده و اکنون دریافت مالیات اغلب به شیوه غیرمستقیم است. به هر حال در کشور ما نیز به اقتضای خدماتی که دولت انجام می‌دهد مالیات نیز از شهروندان دریافت می‌شود. در این خصوص ممکن است عده‌ای به روش‌های مختلف از این تکلیف قانونی شانه خالی کنند. حال سؤال مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چه راهکارهایی برای پیشگیری از جرایم مالیاتی وجود دارد؟
مفهوم جرم مالیاتی
یکی از نکاتی که لازم است در مورد مالیات بدانیم، مفهوم جرم مالیاتی است. مطابق قانون هر شخصی که مکلف به تسلیم اظهارنامه مالیاتی بوده و از تسلیم اظهارنامه مالیاتی حاوی اطلاعات درآمدی و هزینه‌ای مربوط خودداری کند یا به موجب مقررات این قانون یا قانون مالیات بر ارزش افزوده مکلف به وصول کسر و دریافت مالیات مؤدیان دیگر شده و مالیات مزبور را در مواعد قانونی به سازمان امور مالیاتی کشور پرداخت نکند مجرم خواهد بود. البته باید در نظر گرفت که جرم مالیاتی تنها به موارد فوق محدود نشده و تنظیم معاملات و قراردادهای خود به نام دیگران، یا معاملات و قراردادهای مؤدیان دیگر به نام خود برخلاف واقع نیز جرم مالیاتی محسوب می‌شود.
حال در صورتی که شخصی از پرداخت مالیات فرار کند و مرتکب جرایم فوق شود قانون با او برخورد می‌کند. در این‌صورت مجازات قانونی ممکن است به شیوه‌های مختلفی صورت گیرد که معمولاً شامل جریمه یا حبس است. در قوانین کشور ما جریمه مالیاتی به صورت درصدی ازمبلغ مالیات متعلق تعیین می‌شود ونوعی ابزار به منظور ترغیب مؤدیان مالیاتی برای پرداخت مالیات است.
سازوکارهایی برای پیشگیری از جرایم مالیاتی
پیشگیری در واقع مجموعه اقدام‌هایی است که برای جلوگیری یا برخورد با جرم مالیاتی صورت می‌گیرد. در حقیقت این اقدام‌ها می‌توانند شامل پیشگیری کیفری یا غیرکیفری شوند. اقدام‌های کیفری شامل مجازات‌های ارعابی بوده که به طور مستقیم پرداخت‌کننده را با شلاق قانون مواجه می‌سازد. از طرف دیگر پیشگیری غیرکیفری نیز سازوکارهایی است که از طریق اقدام‌های آموزشی انجام می‌شود.
حال با بیان این نکته، سؤالی که مطرح می‌شود این است که علت اصلی آمار روزافزون جرایم مالیاتی چیست؟ در پاسخ باید گفت: وجود این جرایم نشان از یک واقعیت تلخ دارد که بدون شک از نبود سازوکارهای دقیق برای پیشگیری از فرار مالیاتی ریشه می‌گیرد. اقدام‌های دستگاه‌های مربوطه باید به گونه‌ای باشد که پرداخت مالیات به صورت یک ارزش درآید و خط قرمزها به صورت دقیق به شهروندان آموزش داده شود. به طوری که شهروندان با فرهنگ صحیح پرداخت مالیات آشنا شوند.
پیشگیری کیفری
همان‌طور که عنوان شد پیشگیری کیفری از طریق برخورد جدی قانونگذار صورت می‌گیرد. در این شیوه سعی می‌شود تا با تصریح اعمال مجرمانه و بیان مجازات آن و اعمال کیفر نسبت به افراد مجرم از وقوع جرم پیشگیری کرد. ارعاب، تنبیه و عبرت آموزی از جمله ابزار این شیوه است. ارعاب افراد جامعه در این شیوه دو مرحله دارد: نخست مرحله جرم انگاری و بیان کیفر آن طبق قانون و مرحله دوم اجرای مجازات بیان شده در قانون نسبت به فرد خاطی. مورد دیگری که در پیشگیری کیفری مدنظر قرار می‌گیرد جنبه عبرت آموزی آن است. مجازات موجب عبرت فرد خاطی و سایر افراد جامعه شده و بدین سبب بازدارنده خواهد بود. مشاهده اجرای مجازات و اطلاع از عقوبت آن موجب عبرت آموزی دیگر افراد جامعه می‌شود تا وسوسه رفتارهای مجرمانه و تقلید از بزهکار در آنان از بین برود.
در حقیقت سازوکارهایی که در قوانین مالیاتی در مورد نپرداختن مالیات و تکمیل نکردن اظهارنامه‌های مالیاتی یا قسمت‌هایی که مربوط به شخص مؤدی باشد یا تسلیم نکردن ترازنامه سود و زیان و ارائه ندادن دفاتر قانونی روزنامه و کل به ممیز مالیاتی مشمول برخورد قانونگذار می‌شود. مدیران اشخاص حقوقی نسبت به پرداخت مالیات بردرآمد اشخاص حقوقی و مالیات‌هایی که بواسطه مقررات و قوانین مالیات‌های مستقیم مکلف به کسر، دریافت وپرداخت آن بوده و مربوط به دوران مدیریت آنها باشد مسئولیت تضامنی خواهند داشت.
همچنین تخلف از این قانون علاوه بر مسئولیت تضامنی مشمول 20 درصد مالیات پرداخت نشده خواهد شد. البته مطابق قانون بدهکاران مالیاتی که ممنوع‌الخروج شده باشند در مواردی که بدهی آنها قطعی شده باشد و همچنین درصورتی که مؤدیان مالیاتی به قصد فرار از پرداخت مالیات اموال خودرا به همسر یا فرزندان منتقل نمایند وزارت امور اقتصاد و دارایی می‌تواند اسناد منتقل شده را از طریق مراجع قضایی باطل کند.
پیشگیری غیرکیفری
پیشگیری غیرکیفری مجموعه اقدام‌هایی است که به شکل غیر‌ترساننده انجام می‌شود. در این نوع پیشگیری جامعه یا حکومت تمام تلاش خود را به‌کار برده تا محیطی آرام ایجاد کرده و خطر بزهکاری را از افراد دور کند. حال این سازوکارها از چه روش‌هایی صورت می‌گیرد.
- اجرای صحیح قوانین وقانونمداری
برای اینکه قوانین مالیاتی بتوانند اثرگذار باشند و از وقوع جرم مالیاتی جلوگیری کنند لازم است قوانین به شیوه صحیح اجرا شوند. در حقیقت اجرای صحیح قوانین مرتبط با مالیات اصولی‌ترین روش مبارزه باجرایم مالیاتی است. با اجرای صحیح قوانین و رعایت اصل حاکمیت قانون از وقوع بسیاری از جرایم مالیاتی جلوگیری شده و شهروندان نیز مکلف به تبعیت از قانون خواهند بود. البته مؤلفه‌هایی که در راستای اجرای صحیح قوانین وجود دارد باید هم از نظر شکلی و هم ماهوی رعایت شود. مهمترین مؤلفه شکلی تصویب قانون از طریق نهادهای مرتبط با قانونگذاری و از سوی دیگر قانون‌نویسی صحیح است. مهمترین مؤلفه ماهوی نیز وجود قوانین عادلانه و منصفانه در جهت خدمت عمومی به مردم است.
- آموزش در رسانه‌های جمعی
رسانه‌ها اکنون به عنوان رکن چهارم دموکراسی نقش ویژه‌ای در پرداخت صحیح مالیات دارند. امروزه شهروندان رسانه را به عنوان یک نهاد تأثیرگذار پذیرفته و آموزش خود را بر مبنای مطالب منعکس شده از آن قرار داده و به عبارتی با رسانه خو گرفته‌اند. رسانه‌ها شامل رادیو و تلویزیون، روزنامه و مجله، وبسایت‌های اینترنتی و هر ابزار اجتماعی است که دولت‌ها و نهادهای مجری از طریق آن به آموزش مطالب مرتبط با مالیات اقدام می‌کنند.
بتازگی سازمان امور مالیاتی اقدام به آموزش فرهنگ مالیاتی از طریق بیلبوردهای تبلیغاتی و رسانه ملی(رادیو و تلویزیون) کرده که در این زمینه بسیار تأثیرگذار بوده است. برگزاری همایش‌ها و سمینارهای مرتبط با بحث مالیات در آموزش شهروندان بسیار مؤثر بوده و شهروندان را به سمت قانونگرایی سوق می‌دهد. ناگفته نماند که با وجود سازوکارهای انجام شده هنوز هم فرار مالیاتی با شدت فراوانی در کشور مطرح است که در این خصوص به نظر می‌رسد نهادهای دست‌اندرکار اقدام‌های درخوری انجام نداده‌اند.
دکتر افشار اکبری
