بیمه: چتر کاهش مصایب حوادث
در تمامی کشورها و همچنین در ایران، آن بخش قابل توجهی از فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، کشاورزی، هوانوردی و دریانوردی را به خود اختصاص داده و بدون پوشش بیمه مناسب، شکل‌گیری حرکت اقتصادی غیرممکن است. با وجود وسعت و اهمیت قراردادهای کلان اقتصادی و صنعتی و فعالیت‌های آن در ایران، متأسفانه توجه کمی به حقوق آن شده و بسیاری از احکام و قواعد حقوقی در این زمینه مبهم است.
از آنجا که زندگی و سلامت و دارایی و اموال افراد همراه در معرض حوادث و بلایای طبیعی قرار داشته و دارد، ترس از تحمیل هزینه سنگین ناشی از این‌گونه خسارات و حوادث، انسان‌ها را به مقابله و تمهید راه‌های پیشگیری و جبران خسارات احتمالی فراخوانده و در طول حیات بشر، متناسب با نحوه زندگی و ساختار اجتماعی، وسایل و ابزار مختلفی در این زمینه به کار گرفته شده است. انتساب واژه «بیمه» در زبان فارسی نیز متوجه بیم از حادثه و خسارت بوده است.
از دو دیدگاه می‌توان تعریف کرد: حقوقی و عملیاتی (تاکتیکی). از منظر حقوقی، در واقع عقدی است که به موجب آن، یک طرف تعهد می‌کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر، در صورت وقوع یا بروز حادثه، خسارت واردشده به او را جبران کند یا مبلغ معینی را بپردازد. متعهد را «بیمگر» می‌نامند و طرف تعهد را «افراد تحت پوشش». همچنین وجهی که بیمه‌گذار می‌پردازد «حق بیمه» و آنچه بیمه می‌شود «موضوع بیمه» خوانده می‌شود.
اما از دیدگاه عملیاتی، عملیاتی است که در آن بیمگر افرادی (افراد تحت پوشش) را که در معرض حادثه یا خطر (ریسک) خاصی قرار دارند، سازماندهی می‌کند و از محل مبالغی که از جمع حق بیمه‌های دریافتی فراهم شده است، از بیمه‌گذارانی که این حادثه عملاً برای آنها تحقق می‌یابد، رفع خسارت می‌کند. پیش‌بینی تعداد حوادثی که عملاً واقع می‌شوند به نسبت ریسک تضمین‌شده، به وسیله حساب احتمالات صورت می‌پذیرد. این کار جز با تکیه بر آمار حوادث واقع‌شده قبلی عملی نیست. این محاسبات ریاضی را متخصصان علم آمار و احتمالات بر اساس فرمول‌هایی خاص انجام می‌دهند.
انواع بیمه
بیمه تنوع بسیاری دارد و ریسک‌های بسیاری را تحت پوشش قرار می‌دهد، به طوری که امروزه کمتر خطر و تهدیدی را می‌توان یافت که از شمول آن خارج باشد. قراردادهای آن بر اساس طبیعت تعهدات قراردادی و افراد تحت پوشش، به خسارت و اشخاص تقسیم می‌شوند. در بیمه‌های خسارات، تعهدات بیمه‌گر، بسته به خسارات واردشده در حادثه، متفاوت خواهد بود.
در واقع، هدف خسارت، حفظ سقف دارایی افراد تحت پوشش است و اگر این دارایی از نظر صدمه به اموال بیمه‌گذار یا افزایش بدهی او به خاطر مسئولیت‌اش در مقابل ثالث، کاهش یابد، بیمه‌گر مکلف است کاهش دارایی را ترسیم کند. در مقابل، بیمه‌های اشخاص ارتباطی به میزان دارایی بیمه‌گذار و کسر دارایی در پی بروز خطر موضوع بیمه ندارد و بیمه‌گر متعهد می‌شود در صورت بروز حادثه، مبلغی مشخص را به بیمه‌گذار ذی‌نفع بیمه بپردازد.
بیمه خسارات بر اصل جبران خسارات استوار است. مطابق این اصل ذی‌نفع آن در هیچ موردی نمی‌تواند بیش از خسارات واردشده مبلغی دریافت کند. بنابراین، آن موجب افزایش دارایی نمی‌شود. این تضمین‌کننده سطح دارایی به واسطه ترمیم کسر دارایی مثبت و پرداخت‌ها به ازای افزایش دارایی منفی افراد تحت پوشش است که به دو بخش بیمه اموال و مسئولیت تقسیم می‌شود.
بیمه اموال و مسئولیت
هدف این موضوع اموال جبران خساراتی است که افراد تحت پوشش مستقیماً از لطمه به اموال و دارایی خود تحمل می‌کند، مانند بیمه بدنه اتومبیل، قطار، هواپیما و کشتی و حمل و نقل کالا و آتش سوزی و بلایای طبیعی. آن اموار مسئولیت مدنی افراد تحت پوشش در قبال اشخاص ثالث را پوشش می‌دهد. در واقع، این بدهی‌ای را که در پی ایراد خسارت به غیر بر دوش افراد تحت پوشش گذاشته می‌شود، تأمین می‌کند.
در این مورد، کاهش دارایی را که از ایجاد دِین حاصل شده است، جبران می‌کند. به همین دلیل، به بیمه مسئولیت، عنوان «بیمه بدهی» یا « دارایی منفی» نیز داده‌اند. اما در بیمه مسئولیت، سه طرف درگیر مسائل آن می‌شوند: بیمگر و زیان‌دیده از حادثه. این موضوع نیز انواع بسیاری دارد. از آن جمله است: مسئولیت اتومبیل (شخص ثالث)، هواپیما و کشتی.
مرسوم‌ترین نوع بیمه
تردیدی نیست که معروف‌ترین و پرکاربردترین نوع ان، انواعی است که به اشخاص و تمامیت جسمانی آنها مربوط می‌شود. این موضوع اشخاص تمامیت جسمانی بیمه‌گذار است. زندگی، مرگ، خسارات جانی، بیماری و زایمان از انواع این بیمه‌ها هستند. در صورت تحقق هر یک از خطرات این موضوع، بیمگر موظف است مبلغ مشخصی را که در قرارداد تعیین شده، فارغ از میزان خسارت یا آنچه در نظام حقوقی معادل جبران خسارت وارده در نظر گرفته شده است، به ذی‌نفع بیمه پرداخت کند.
به همین دلیل، عده‌ای به جای «بیمه اشخاص»، از اصطلاح «بیمه سرمایه» در این باره استفاده می‌کنند. بیمه عمر، خسارات جانی و تکمیلی درمانی از رشته‌های عمده بیمه اشخاص است. در بیمه عمر، تعهدات بیمگر وابسته به طول حیات افراد تحت پوشش است. در آن خسارات جانی، بیمه‌گر مکلف است مبلغ مشخصی را در پی تسهیل خسارت جانی به بیمه‌گذار بپردازد. بیمه تکمیلی درمانی هم تکمیل‌کننده اجتماعی در پرداخت هزینه‌های درمان است.
کارایی
نقش و کارایی اصلی آن ایجاد تأمین مالی است. این تأمین به نوبه خود منشأ آثار روانی و اقتصادی گوناگون است. افراد تحت پوشش با توسل به آن، در صدد است که امور خود را از پیش محاسبه و تحت کنترل درآورد و به جای آنکه منتظر بازی سرنوشت و پیشامدهای ناگوار شود، از قبل تمهیدات لازم را بیندیشد و با اتفاقات غیرمترقبه مقابله کند. نیاز به تأمین به خصوص برای فعالان اقتصادی، صنعتی و کشاورزی و امثال آنها و نیز خدمات‌دهندگان نقش مهمی دارد.
با افزایش روزافزون حوادث و ترس از دست دادن سرمایه و اموال با تحمل بار مسئولیت، دیگر انجام دادن فعالیت‌های اقتصادی مفید و مؤثر بدون وجود تأمین مناسب امکان‌پذیر نیست. در واقع منافع اجتماعی دیگری نیز دارد. رشد آن موجب تحولاتی عمده در نظام حقوق اجتماعی، حقوق کار و حقوق مسئولیت مدنی شده است. آن می‌تواند شرایطی را به افراد تحت پوشش تحمیل کند که موجب ایمنی بیشتر در محیط کار و تولید کالاهای مطمئن‌تر شود.
بهزاد مقیمی فرد
