مالیات مستقیم بر ارث از جمله اموری است که به طور تقریبی تمامی شهروندان، حداقل یک بار در طول زندگی خود و پس از فوت یکی از وارثین خویش با آن سر و کار پیدا می‌کنند. پس از فوت مورث و در صورتی که اموال و دارایی‌هایی اعم از منقول، غیر منقول و وجوه نقد از وی به جا مانده باشد، این اموال و دارایی‌ها متعلق به وراث بوده و در صورتی که ورثه تمایل به تقسیم ترکه متوفی داشته باشند؛ ماترک به جا مانده از وی، به ترتیب مقرر در قانون مدنی میان وراث تقسیم خواهد شد. با این حال تقسیم ترکه و اعمال حق مالکیت بر اموالی که به طریق قهری و به واسطه ارث به بازماندگان متوفی تعلق می‌گیرد، مستلزم پرداخت حقوق دولتی مترتبه تحت عنوان «مالیات مستقیم بر ارث» است. مادامی هم که مالیات متعلقه به ماترک پرداخت نشود، امکان نقل و انتقال آن اموال و تحویل آنها به وراث و خارج کردن وجوه از حساب‌های بانکی متوفی میسر نخواهد بود.
از نظر حقوقی، مالیات بر اموال و دارایی‌های به‌جا مانده از متوفی بر دو نوع است: مالیات بر ترکه متوفی و مالیات مستقیم بر ارث به معنای خاص. به طور کلی مالیات بر ترکه، مالیات بر دارایی‌هایی است که از متوفی باقی مانده است، خواه آن دارایی‌ها به ارث برسند و خواه به ارث نرسند؛ مانند آنکه متوفی ورثه‌ای نداشته باشد یا ورثه وی، ترکه را رد کرده و قبول نکنند؛ اما مالیات مستقیم بر ارث، هنگامی دریافت می‌شود که دارایی‌های متوفی، به بازماندگان وی به ارث برسند که در این صورت، هر یک از ورثه باید قسمتی از اموالی را که از طریق ارث تملک می‌کند، بابت مالیات به دولت پرداخت کند. بدین ترتیب دارایی‌های به جا مانده از متوفی ممکن است دو بار مشمول مالیات قرار گیرد و در برخی از کشورها نیز چنین اتفاقی رخ می‌دهد اما در برخی دیگر از کشورها مانند ایران به دریافت یک مالیات بسنده می‌شود که آن هم مالیات مستقیم بر ارث به معنی خاص آن است.
موضوع مالیات مستقیم بر ارث در کشور ما برای نخستین بار در قانون «مالیات مستقیم بر ارث و نقل و انتقالات بلاعوض» مصوب آبان ماه 1316 مطرح شد و پس از آن قوانین دیگری که در همین باره به تصویب رسیدند جایگزین قانون مذکور شدند. به تازگی نیز با تصویب قانون اصلاح قانون مالیات‌های مستقیم در تیرماه 1394 که اجرای آن ازابتدای فروردین ماه سال 1395 آغاز شده؛ مقررات مالیات مستقیم بر ارث نیز دستخوش تغییر و تحولات اساسی و متعددی شده که اجرای این قانون، علاوه بر کاهش هزینه‌ها، تسهیل در انجام امور مؤدیان مالیاتی را در عمل و اجرا به همراه خواهد داشت.
لازم به ذکر است که تغییرات صورت گرفته در مقررات مالیات مستقیم بر ارث، از ابتدای سال جاری لازم‌الاجرا بوده و نسبت به کسانی که قبل از سال 1395فوت کرده‌اند شمولی ندارد. بدین ترتیب وراث کسانی که تا پایان سال ۱۳۹۴ فوت کرده‌اند، حسب مقررات سابق مکلفند اظهارنامه مالیاتی را طی ۶ ماه از تاریخ فوت متوفی به اداره امور مالیاتی تسلیم و حداکثر طی ۳ ماه پس از انقضای مهلت تسلیم اظهارنامه، مالیات متعلق را پرداخت کنند. اما آنچه را که به طور کلی می‌توان درباره مقررات جدید مربوط به مالیات مستقیم بر ارث گفت؛ این است که مهم‌ترین تغییر ایجاد شده در این بخش از مقررات مربوط به شیوه محاسبه اموال متوفی و صدور مفاصا حساب مالیاتی است که در قانون جدید با ساده‌سازی و حذف مواد و تبصره‌هایی که دشواری‌هایی را برای وراث ایجاد می‌کرد، این نقایص رفع شده است.
حسب این مقررات و برخلاف قانون سابق، دیگر ضرورتی ندارد که همه اموال باقی مانده از متوفی به صورت یکجا مورد محاسبه قرار گیرد بلکه وراث می‌توانند به شکل جزئی نیز نسبت به تعیین تکلیف اموال و دارایی‌های متوفی اتخاذ تصمیم کرده و مالیات آن جزء را بپردازند و در مورد سایر اموال، در زمان دیگری تصمیم‌گیری کنند. به عبارتی دیگر در مقررات جدید امکان تجزیه ترکه به اجزای مختلف و پرداخت مالیات آن اجزا به صورت مستقل فراهم شده و ضرورتی ندارد که وراث، تمامی مالیات متعلقه به ماترک مورث خویش را به صورت یکجا به اداره امور مالیاتی پرداخت کنند، بلکه پرداخت مالیات مستقیم بر ارث در صورتی ضروری است که وراث بخواهند تمام یا بخشی از اموال مورث را به خویش منتقل یا تملک کنند و در صورتی هم که ورثه قصد تملک بخشی از ماترک متوفی را تا مدتی پس از فوت نداشته باشند، الزامی به پرداخت مالیات مستقیم بر ارث درخصوص آن جزء را نخواهند داشت. این امر ضمن افزایش درآمد مالیاتی کشور، از موارد پرداخت نکردن مالیات مستقیم بر ارث نیز بشدت خواهد کاست.
موضوع مهم دیگری که در قانون جدید دستخوش تغییر شده است، حذف معافیت‌های مالیاتی وراث است. در مقررات سابق، وراث طبقه اول تا مبلغ 30 میلیون ریال از معافیت مالیاتی برخوردار بودند و در صورتی که محجور یا معلول یا از کار افتاده بودند، این معافیت تا سقف مبلغ 50 میلیون ریال می‌توانست افزایش پیدا کند؛ این در حالی است که با حذف ماده 20 قانون مالیات‌های مستقیم، این معافیت مالیاتی حذف شده و دیگر معافیتی بر مالیات مستقیم بر ارث مترتب نیست.
از جمله دیگر تغییرات صورت گرفته در مقررات جدید، افزایش زمان ارائه اظهارنامه مالیاتی است که از شش ماه به یک سال افزایش یافته است. این بدان معنی است که وراث متوفی برخلاف مقررات سابق، یک سال از تاریخ وقوع فوت مورث خویش وقت دارند با مراجعه به اداره امور مالیاتی مربوط نسبت به ارائه اظهارنامه مالیاتی خویش اقدام کنند و با این حال چنانچه ورثه یک سال از تاریخ فوت اقدامی در این باره انجام ندهند، مالیات متعلقه در زمان تحویل یا انتقال اموال و دارایی‌های متوفی به وراث، بدون کسر دیون محقق متوفی، هزینه‌های کفن و دفن و واجبات مالی و عبادی وی وصول خواهد شد.
به علاوه نرخ‌های جدیدی که در مقررات اصلاحی قانون مالیات‌های مستقیم برای هر یک از اموال و دارایی‌های متوفی در نظر گرفته شده نیز تغییرات محسوسی را همراه داشته است. در مقررات سابق، ارزش اموال و دارایی‌های متوفی مطابق با قیمت روز فوت وی محاسبه و مالیات بر مبنای ارزش اموال در زمان فوت وصول می‌شد. در حالی که با تغییرات به وجود آمده در مقررات این بخش، ارزش دارایی‌های متوفی به قیمت روز انتقال یا تحویل به وراث، مبنای محاسبه مالیات مستقیم بر ارث قرار می‌گیرد.
همچنین در مقررات جدید باید به کاهش نرخ‌های مقرر در ماده ۱۷ قانون مالیات‌های مستقیم برای محاسبه مالیات وراث طبقات اول تا سوم اشاره کرد که نرخ آن کاهش چشمگیری داشته است. ضمن اینکه از نرخ‌های تعیینی در مقررات سابق برای وصول مالیات از وراث نیز به میزان قابل توجهی کاسته شده است.
درمورد ارائه گواهی تسلیم اظهارنامه مالیات مستقیم بر ارث برای دریافت گواهی حصر وراثت نیز با توجه به حذف ماده ۳۱ قانون مالیات‌های مستقیم در اصلاحات اخیر، دیگر نیازی به تسلیم اظهارنامه برای افرادی که از ابتدای سال ۱۳۹۵ به بعد فوت می‌کنند نبوده و شوراهای حل اختلاف، بدون دریافت گواهی تسلیم اظهارنامه مالیات مستقیم بر ارث می‌توانند نسبت به صدور گواهی حصر وراثت برای وراث متقاضی گواهی انحصار وراثت اقدام کنند.
از جمله تغییرات دیگر که در مقررات جدید شاهدش هستیم، حذف تکلیف بانک‌ها و شرکت‌ها و مؤسسات و اشخاصی است که اموالی از متوفی نزد آنها موجود بوده و مطابق مقررات سابق مکلف شده بودند که طی یک ماه از تاریخ اطلاع از فوت، صورت آن اموال اعم از وجوه نقد، سفته یا جواهر و نیز مقدار سهام یا سهم‌الشرکه متوفی را تنظیم و به حوزه مالیاتی محل تسلیم کنند که این تکلیف در قانون جدید برای اشخاص مزبور حذف شده است.
لازم به ذکر است تغییرات صورت گرفته در مقررات مربوط به مالیات مستقیم بر ارث محدود به موارد ذکر شده در این نوشتار نیست، بلکه قانون اصلاح قانون مالیات‌های مستقیم تغییرات جزئی دیگری را نیز در زمینه مقررات مالیات مستقیم بر ارث داشته است که در این یادداشت به مهم‌ترین و اساسی‌ترین این تغییرات اشاره شد تغییراتی که آگاهی از آن برای تمامی شهروندان ضروری است.
سید مهدی حجتی
