اغلب مردم اسم ضابط دادگستری را شنیده اند و تا اندازه ای هم با آن ها آَشنا هستند، اما بعضا نمی دانند وظیفه ضابطان دادگستری چیست؟ یا اینکه در سیستم قضایی کشور چند نوع ضابط وجود دارد؟ ضابطین دادگستری، یکی از مهم ترین وظایف را در راستای تحقق بخشیدن به عدالت کیفری یک جامعه بر عهده دارند و به دلیل نوع وظیفه و نقش آن در اصلاح جامعه و حفاظت از حقوق و آزادی های افراد، مسئولیتشان از حساسیت بالایی برخوردار است. اختیارات ضابطین دادگستری در انجام وظایف خود تا حدی است که می توانند در مواردی خاص، منجر به سلب آزادی شهروندان نیزگرددند.
ضابط دادگستری کیست؟
ضابطین دادگستری یا پلیس قضایی، مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات دادستان در کشف جرم، حفظ آثار و دلایل جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقیقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضایی را به موجب قانون عهده دار هستند.
چند نوع ضابط در قانون وجود دارد؟
اصل بر این است که هیچ‌کس ضابط دادگستری نیست مگر این که قانونی این سمت را برای او به رسمیت شناخته باشد.
بنابراین ضابطین دادگستری را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد:
ضابطین عام: ضابطین عام افرادی هستند که صلاحیت اقدام درباره کلیه جرم ها را دارند، مگر جرم هایی که قانون منع کرده است. ضابطان عام شامل: فرماندهان، افسران و درجه داران نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران که آموزش مربوط را دیده باشند، می شود.
بند ۸ ماده ۴ قانون نیروی انتظامی، انجام وظایف زیر را به عنوان ضابط برعهده نیروی انتظامی دانسته است. این موارد شامل : مبارزه با مواد مخدر، مبارزه با قاچاق، مبارزه با منکرات و فساد، پیشگیری از وقوع جرایم، کشف جرایم، بازرسی و تحقیق، حفظ آثار و دلایل جرم، دستگیری متهمین و مجرمین و جلوگیری از فرار و اختفای آنها و اجرا و ابلاغ احکام قضایی و…
ضابطین خاص : ضابطین خاص افرادی هستند که صلاحیت اقدام درباره هیچ جرمی را ندارند مگر جرم هایی که قانون برای آنان مشخص کرده است. این ماموران به موجب قوانین خاص در حدود وظایف محول شده ضابط دادگستری محسوب می شوند، که عبارتند از:
- رؤسا و معاونین و ماموران زندان نسبت به امور مربوط به زندانیان
- ماموران وزارت اطلاعات به منظور پیشگیری و مقابله با فساد و اختلال در امنیت اقتصادی، جرایم سازمان یافته امنیتی، اقدامات تروریستی و تهدیدات نرم امنیتی
- سازمان اطلاعات سپاه
- مأمورین نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
ضابط نظامی : در حدود قوانین و مقررات مختص جرایمی که در صلاحیت دادگاه های نظامی است تحقیق می نمایند.
وظایف و اختیارات ضابطین دادگستری در اقسام جرائم:
الف- جرائم مشهود و اختیارات ضابط در این جرم :
تعریف جرم مشهود و اقسام آن:
جرمی که در مرئی و منظر ضابطین دادگستری واقع شده و یا بلافاصله مأمورین یادشده در محل وقوع جرم حضور یافته یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند.
- در صورتی که بزه دیده یا دو نفر یا بیشتر، که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب جرم معرفی کنند.
- بلافاصله بعد از وقوع جرم علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود و یا تعلق اسباب و ادله یادشده به متهم محرز گردد.
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا بلا فاصله پس از وقوع جرم دستگیر شود.
- جرم در منزل یا محل سکونت فرد، اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن، در همان حال یا بلافاصله پس از وقع جرم ورود ماموران را به منزل یا محل سکونت خود درخواست کند.
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد.
- وقتی متهم ولگرد(کسانی که وسیله امرار معاش معلوم ندارند) باشد و در آن محل نیز سوء شهرت داشته باشد.
اختیارات ضابطین در جرایم مشهود:
در خصوص جرایم مشهود تمامی اقدامات لازم را به منظور حفظ آلات و ادوات و آثار و علائم و دلایل جرم و جلوگیری از فرار متهم و یا تبانی، به عمل می آورند، تحقیقات لازم را انجام می دهند و بلافاصله نتایج و مدارک به دست آمده را به اطلاع دادستان می رسانند.
همچنین چنانچه شاهد یا مطلعی در صحنه وقوع جرم حضور داشته باشد، اسم، نشانی، شماره تلفن و سایر مشخصات ایشان را اخذ و در پرونده درج می کنند.
ضابطان دادگستری فقط درصورتی می توانند متهم را بازداشت کنند، که قرائن و امارات قوی بر ارتکاب جرم مشهود توسط وی وجود داشته باشد.
ب- جرائم غیر مشهود و اختیارات ضابطین در این جرائم:
مصادیق جرم غیر مشهود قابل شمارش نیست. در حقیقت با توجه به ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری هر جرمی که مشهود نباشد، غیر مشهود محسوب می‌شود.
ضابطین دادگستری مکلفند به محض اطلاع از وقوع جرم، در جرایم غیر مشهود مراتب را جهت کسب تکلیف و اخذ دستور لازم به دادستان اعلام می کنند.
بنابراین در جرایم غیر مشهود، ضابطین دادگستری قبل از کسب تکلیف و اخذ دستور از مقام قضایی، جز حفظ آثار و علائم جرم، وظیفه خاصی به عهده ندارد و نیز برابر ماده ۳۵ همان قانون آیین دادرسی کیفری، ضابطین دادگستری مکلف اند در اسرع وقت و در مدتی که دادستان یا مقام قضایی مربوط تعیین می کند، نسبت به انجام دستور ها و تکمیل پرونده اقدام نمایند. چنانچه اجرای دستور یا تکمیل پرونده میسر نشود، ضابطان باید در پایان مهلت تعیین شده، گزارش آن را با ذکر علت برای دادستان یا مقام قضایی مربوط ارسال کنند.
محدودیت های ضابطین دادگستری در انجام وظایف و اعمال خود:
- ضابطان بدون اجازه مقامات صالح قضایی نمیتواند، به عنوان تحقیق محلی یا معاینه یا به دست آوردن آلات و ادوات جرم یا به هر عنوان دیگر، در جرایم غیر مشهود به منزل افراد وارد شوند.
- ضابطان حق ندارند متهم را بیش از ۲۴ ساعت در توقیف نگه دارند. چنانچه در جرایم مشهود نگهداری متهم برای تکمیل تحقیقات ضروری باشد، ضابطان باید موضوع اتهام و ادله آن را بلافاصله و به طور کتبی به متهم ابلاغ و تفهیم کنند و مراتب را فوری برای اتخاذ تصمیم قانونی به اطلاع دادستان برسانند
- ضابطان دادگستری اختیار اخذ تأمین از متهم را ندارند.
- در غیر جرایم مشهود، نمی توانند راسا افراد را جلب نمایند. همچنین بازرسی اشخاص و اشیاء در جرایم غیر مشهود باید با اجازه موردی مقام قضایی انجام پذیرد.
- ضابطان دادگستری پس از حضور دادستان یا بازپرس در صحنه ی جرم، تحقیقاتی را که انجام داده اند به آنان تسلیم می کنند و دیگر حق مداخله ندارند.
- بدون اجازه و یا دستور مقامات قضایی نمی توانند نامه های سربسته مربوط به متهم یا شاکی خصوصی را باز کنند.
- اجازه ندارند در جرایم منافی عفت تحقیق نمایند.
- اجازه ندارند در جرایم اطفال مبادرت به تحقیقات نمایند.
اختیارات نیروهای بسیج در مقام ضابط دادگستری
بسیج فقط در صورت اجتماع شرایط زیر ضابط دادگستری محسوب می شوند:
- جرم ارتکابی مشهود باشد. ماده ی ۴۵ ق.آ.د.ک. مصادیق جرم مشهود را بیان کرده است.
- در محل وقوع جرم، دیگر ضابطین دادگستری حاضر نباشند.
- در صورت حضور سایر ضابطین چنانچه آنان نتوانند و یا نخواهند به موقع اقدام کنند و یا این که اعلام نیاز بنمایند، نیروی مقاومت بسیج می تواند مداخله کند.
آیا سربازان وظیفه در حین ماموریت ضابط دادگستری محسوب می شوند؟
تبصره ماده 29 قانون آیین دادرسی کیفری ، کارکنان وظیفه را تحت هیچ شرایطی به عنوان ضابط محسوب نمی‌نماید. کلیه کارکنان وظیفه میبایست تحت نظارت ضابطان دادگستری که در مراحل قبل توضیح داده شد انجام وظیفه نموده ومسئولیت اقدامات آنها در این رابطه با ضابطان دادگستری خواهد بود.
لزوما هرکسی که درجه‌دار نیروی انتظامی باشد، ضابط دادگستری نیست، در قانون به صراحت آمده است که ضابط دادگستری باید دوره‌های آموزشی را طی کرده و دارای مهارت‌های خاص باشد و با حقوق شهروندی، حقوق دفاعی متهم و به عبارت دیگر حقوق اصحاب دعوا کاملا آشنا بوده و دارای کارت ویژه ضابط دادگستریهم باشد. پلیس حتی در مقام ضابط دادگستری برای انجام وظایف خود، حق ندارد با مردم درگیر شود و آنها را مورد ضرب و جرح قرار دهد.
