وصیت امتیازی است که به هر یک از ما امکان می‌دهد در مورد سرنوشت اموالمان بعد از مرگ تصمیم‌گیری کنیم. البته دایره وصیت امور دیگری غیر از اموال را هم در برمی‌گیرد. به هر حال کسانی که بر هراس از مرگ غالب می‌شوند و تصمیم به تنظیم وصیتنامه می‌گیرند بهتر است با برخی بایدها و نبایدها در این خصوص آشنا شوند.
با نگاهی به قوانین مشاهده خواهیم کرد که سه نوع از وصیتنامه وجود دارد که دادگاه‌ها آن را به رسمیت می‌شناسند. بنابراین اگر قصد وصیت داشتید حتما یکی از این قالب‌ها را انتخاب کنید:
- وصیتنامه خودنوشت
- وصیتنامه رسمی
- و وصیتنامه سری.
وصیت، اداره اموال بعد از حیات
ما در طول حیات خود تصمیمات متعددی می‌گیریم که باعث کم شدن مالی از دارایی ما یا اضافه شدن مالی بر آن می‌شود. اما علاوه بر تصرف در اموال در زمان حیات، ما می‌توانیم در اموال خودمان حتی بعد از مرگ نیز تصرف کنیم. مرگ، پایان شخصیت انسان است و پس از آن دارایی انسان از او جدا می‌شود. اما تا زمانی که زنده هستیم می‌توانیم برای این زمان هم تصمیم‌هایی بگیریم. این کار به وسیله وصیت کردن انجام می‌شود.
مزیت این امر این است که تا زمانی که زنده هستیم می‌توانیم در آن تجدیدنظر کنیم و تصرفات جدیدی انجام دهیم. اما سوال این است که این تصرفات را چگونه انجام دهیم؟ این کار به سه طریق انجام می‌شود. تفاوت سه دسته از وصیتنامه بر مبنای تشریفات تنظیم، اعتبار و قدرت اثباتی است و هر سندی خارج از این سه باشد، بعنوان وصیت مورد پذیرش قرار نمی‌گیرد. در حقوق ایران وصیت لزوما باید کتبی باشد و وصیت شفاهی قابل استناد قانونی نیست و اثبات چنین وصیتی با شهادت امکانپذیر نخواهد بود.
البته بحث ما در مورد وصیتی است که در دادگاه‌ها بتوان به آن استناد کرد وگرنه ممکن است شخصی به صورت شفاهی وصیتی کند و فرزندان وی هم به صورت اخلاقی آن را با میل و رغبت انجام دهند. اما اگر اختلافی در مورد همین وصیت به وجود آمد در دادگاه برای اثبات آن مشکلاتی وجود خواهد داشت.
وصیتنامه خودنوشت
اگر به قانون امور حسبی مراجعه کنیم مشاهده خواهیم کرد که برای صحت و اعتبار وصیتنامه خودنوشت شروطی در نظر گرفته شده است. پیش از هر چیز لازم است که تمام متن وصیتنامه به خط خود وصیت‌کننده یا چنانکه این قانون می‌گوید «موصی» نوشته شود. بیشتر وصیت‌نامه‌ها از این نوع است و اصطلاح حقوقی «خودنوشت» اصطلاحی است که قانونگذار برای این نوع وصیت‌ها در نظر گرفته است که از سایر انواع وصیت متمایز شود.بنابراین شخصی که سواد خواندن یا نوشتن ندارد و یا بدلیل نابینایی یا ناتوانی قادر به نوشتن نیست، نمی‌تواند «وصیتنامه خودنوشت» تنظیم کند.
به عبارت دیگر در نگارش چنین وصیت‌نامه‌ای امکان وکالت دادن به غیر وجود ندارد. وصیتنامه خودنوشت لزوما باید دارای تاریخ روز و ماه و سال به خط خود موصی باشد تا در صورت تردید، اهلیت موصی در زمان نگارش وصیتنامه مشخص شود و هم در صورت متعدد بودن نسخه‌های وصیتنامه، مشخص شود که کدامیک آخرین اراده موصی بوده است.
وصیتنامه خودنوشت لزوما باید امضای موصی را در ذیل یا صدر خود داشته باشد. برای اعتبار وصیت خودنوشت مهر و اثر انگشت موصی به تنهایی کفایت نمی‌کند و وجود امضا به تنهایی یا به انضمام مهر یا امضا ضروری است. چنین وصیت‌نامه‌ای که طبق شرایط قانونی تنظیم شود، واجد اعتبار خواهد بود. اما به هر حال سندی عادی بشمار می‌رود و وارثان موصی و سایر کسانی که در برابر آن قرار می‌گیرند می‌توانند اصالت آن را مورد تردید قرار دهند.
وصیتنامه رسمی
وصیتنامه رسمی شکل دیگری از وصیتنامه است که مورد پذیرش قانون قرار گرفته است. ترتیب تنظیم وصیتنامه رسمی و اعتبار آن مثل شرایطی است که برای اسناد تنظیم شده در دفاتر اسناد رسمی مقرر شده است. این شکل از وصیتنامه این مزیت را نسبت به شکل قبلی دارد که افراد بی‌سواد و یا افرادی که توانایی نوشتن ندارند نیز می‌توانند از آن استفاده کنند. بعلاوه با ثبت این نوع از وصیت در دفاتر اسناد رسمی، نگرانی‌های ناشی از گم شدن و از بین بردن وصیتنامه از بین می‌رود و اراده وصیت‌کننده از خطرات و وقوع حوادث مصون می‌ماند.
در اجرای چنین وصیت‌نامه‌ای نیاز به اثبات اصالت آن از جانب موصی‌له وجود ندارد و در بسیاری موراد حتی رجوع به دادگاه نیز ضرورتی پیدا نمی‌کند، چرا که وصیتنامه رسمی سندی رسمی و لازم‌الاجرا بشمار می‌رود و مفاد آن خواه ناظر به اموال منقول باشد و خواهد اموال غیر منقول، بدون اینکه نیازی به حکم دادگاه باشد، قابل اجرا است.
وصیتنامه سری
دسته سوم از وصیت‌نامه‌ها که عنوان آن صراحتا در قانون مورد اشاره قرار نگرفته، وصیتنامه سری است. برای کسانی که می‌خواهند دیگران از اراده آنها در مورد وصیتشان آگاه نشوند استفاده از این نوع وصیتنامه توصیه می‌شود. وصیتنامه سری توسط وصیت‌کننده لاک و مهر می‌شود و در اداره ثبت محل اقامت وی یا در محل دیگری که در آئین‌نامه‌های قانونی مقرر می‌شود، حفظ و نگهداری می‌شود. این نوع از وصیتنامه از بیشتر مزایای وصیت‌نامه‌های خودنوشت و رسمی برخوردار است.
موصی در زمان حیاتش اقدام به نگارش آن می‌کند ولی می‌تواند همواره اطمینان داشته باشد که هیچکس از نگارش آن مطلع نخواهد شد و بصورت امری پنهانی باقی می‌ماند. از سوی دیگر همه افراد حتی کسانی که سواد یا توانایی جسمی نوشتن ندارند امکان استفاده از آن را دارند و تنها وجود امضای موصی در وصیتنامه برای اعتبار آن کفایت می‌کند.
وصیتنامه سری جزو اوراق خصوصی و شخصی موصی باقی نمی‌ماند و با قرار گرفتن در اختیار یک مرجع رسمی از هرگونه تعرض، حادثه و تزویر بدور خواهد بود. موصی با ثبت وصیتنامه در مرجع رسمی به صحت وصیت اقرار می‌کند و مباشرت او در تنظیم سند امانت هیچ تردید در اصالت وصیتنامه باقی نخواهد گذاشت. در خصوص اعتبار وصیتنامه سری باید میان سند ثبت امانت که در مرجع رسمی تنظیم می‌شود و به امضای موصی می‌رسد با خود وصیتنامه قائل به تفاوت شد.
سند ثبت امانت از آن جهت که نزد مرجع رسمی تهیه و تنظیم شده سند رسمی بشمار می‌رود و از اعتبار این قبیل اسناد برخوردار است، پس قابل انکار و تردید نیست و برای اثبات بی‌اعتباری آن از طریق ادعای جعل یا ادعای دیگر باید از سوی مدعی دلیل آورده شود. اما خود وصیتنامه سری سندی عادی بشمار می‌رود.
وصیت تا ثلث اموال
باید توجه داشت که تملک در اموال بعد از مرگ از طریق وصیت تنها محدود به ثلث اموال است. یعنی یک سوم اموال را از طریق وصیت در زمان بعد از ملک می‌توانیم اداره کنیم. در صورتی که وصیت ما بیش از یک سوم را در بر بگیرد این وصیت پذیرفته نخواهد شد مگر اینکه وارثان با آن موافقت کنند. موضوع دیگری که در رابطه با وصیت باید از آن اطلاع داشته باشیم این است که نمی‌توان از طریق وصیت یکی از وارثان را از ارث محروم کرد. اگرچه این موضوع دستمایه برخی فیلم‌ها و سریال‌ها قرار گرفته است اما مقررات ارث امری است و امکان تغییر آنها وجود ندارد. بنابراین نمی‌توان کسی را از ارث محروم کرد یا شخصی را به وارثان اضافه کرد.
وصیت تملیکی و وصیت عهدی
آنچه تا کنون در خصوص وصیت گفتیم مربوط به وصیت تملیکی بود. در این نوع وصیت، مالی در زمان بعد از فوت تملیک می‌شود. اما نوع دیگری از وصیت، وصیت عهدی است. این وصیت معمولا برای تعیین وصی برای اداره اموال کودک بعد از فوت مورد استفاده قرار می‌گیرد. وصیت کننده یا موصی که پدر یا پدربزرگ کودک است در این نوع از وصیت شخصی را به عنوان وصی تعیین می‌کند تا بعد از مرگ خودش اداره اموال وی را برعهده گیرند. وصی در زمان حیات وصیت‌کننده می‌تواند با این وصیت مخالفت کند اما بعد از مرگ وی این وصیت مستقر می‌شود و او باید به انجام آنچه مامور به انجام آن شده است اقدام کند.
وصیت یکی از قالبهای موجود در قانون مدنی کشور ماست که عمدتا ناظر به تصمیماتی در زمان بعد از فوت است. این قالب گاه شکل عقد دارد و برای تملیک مالی برای زمان بعد از فوت مورد استفاده قرار می‌گیرد که در این صورت به آن عقد تملیکی گفته می‌شود و گاهی شکل ایقاع به خود می‌گیرد و تنها با یک اراده به وجود می‌آید و تعهداتی را در زمان بعد از فوت به وجود می‌آورد. در این صورت به آن وصیت تملیکی خواهند گفت. به هر حال وصیت در سه قالب خودنوشت، رسمی و سری تنظیم خواهد شد.
