در قانون ایران به افرادی که چندین سال از اقامتگاه و محل سکونت خود دور باشند و کسی از آن ها خبری نداشته باشد، غایب مفقود الاثر گفته می شود. زنده یا مرده بودن غایب مفقود الاثر معلوم نیست و نمی توان درمورد وضعیت حیات آن ها اظهار نظر قطعی کرد. چنانچه غیبت این افراد بیش از اندازه طولانی شود و هیچ گونه خبری از آن ها در دسترس نباشد، مطابق قانون حکم موت فرضی صادر می شود. اصولا مدت زمان غیبت طبق عرف تعیین می شود و نمی توان مدت زمان دقیق و مشخصی را درنظر گرفت. طبق ماده 1019 قانون مدنی، حکم موت فرضی غایب در موردی صادر می‌شود که از تاریخ آخرین خبری که از حیات او رسیده است مدتی گذشته باشد که عادتا چنین شخصی زنده نمی ماند. قانونگذار به جهت حمایت از وراث غایب، شرایط خاصی را برای رسیدگی به امور مالی وی درنظر گرفته است. اما سوال اساسی اینجا است که نحوه تقسیم اموال غایب بین ورثه چگونه صورت می گیرد و آیا امکان تقسیم اموال بین وراث وجود دارد یا خیر؟ در ادامه مطلب توضیحات بیشتری درخصوص اموال غایب مفقود الاثر و نحوه تقسیم آن بین وراث خواهیم داد.
شرایط رسیدن اموال غایب به تصرف موقت ورثه
غایب مفقود الاثر دارای وضع حقوقی خاصی است و حقوق و تکالیف ویژه ای در قانون برای او مقرر شده است. قانونگذار در این شرایط منافع احتمالی وراث را نیز درنظر گرفته و با این که آن ها را مالک اموال غایب نشناخته است، به آن ها حق داده است که از دادگاه تقاضا کنند که اموال غایب به تصرف موقت آنان داده شود. ماده 1025 قانون مدنی در این زمینه بیان می کند: « وراث غایب مفقودالاثر می توانند قبل از صدور حکم موت فرضی او نیز از محکمه تقاضا نمایند که دارایی او را به تصرف آنها بدهد مشروط بر اینکه اولا غایب مزبور کسی را برای اداره کردن اموال خود معین نکرده باشد و ثانیا دو سال تمام از آخرین خبر غایب گذشته باشد بدون اینکه حیات یا ممات او معلوم باشد.» به علاوه ماده 136 قانون امور حسبی در این باره مقرر می دارد:« بعد از گذشتن دو سال تمام از آخرین خبر غایب ورثه او می‌توانند از دادگاه درخواست کنند که دارایی غایب به تصرف آنها داده شود.
پس از وصول درخواست کتبی و رسیدگی به آن، دادگاه یک آگهی مشتمل بر درخواست مذکور و دعوت از اشخاصی که از غایب اطلاعی دارند، ترتیب خواهد داد. آگهی باید سه دفعه متوالی هرکدام به فاصله یک ماه در یکی از جراید محل و یکی از روزنامه های کثیرالانتشار تهران منتشر گردد و پس از گذشت یک سال از تاریخ نشر آخرین آگهی، اموال غایب به تصرف موقت وراث داده خواهد شد.
قانونگذار برای حفظ منافع غایب و اشخاص ثالث که ممکن است حقی نسبت به اموال او داشته باشند، مقرر داشته است که از وراث، ضامن یا تضمینات کافی دیگری گرفته شود تا درصورت تقصیر ورثه در حفظ اموال و تلف یا نقص آن ها جبران خسارت آسان باشد. ماده 1026 قانون مدنی در این زمینه بیان می کند:« وراث باید ضامن و یا تضمینات کافیه دیگر بدهند تا در صورت مراجعت غایب و یا در صورتی که اشخاص ثالث حقی بر اموال او داشته باشند از عهده اموال یا حق اشخاص ثالث برآیند تضمینات مزبور تا موقع صدور حکم موت فرضی غایب باقی خواهد بود.»
باتوجه به آنچه گفته شد، اموال غایب طبق شرایط زیر به تصرف موقت ورثه خواهد رسید:
1) غایب کسی را برای اداره اموال خود تعیین نکرده باشد.
2) مدت دو سال از تاریخ آخرین خبر از غایب گذشته باشد.
3) وراث درخواستی به دادگاه ارائه کنند و آگهی به مدت سه دفعه متوالی هرکدام به فاصله یک ماه منتشر گردد و یک سال از تاریخ نشر آخرین آگهی نیز بگذرد. بنابراین هیچ گاه قبل از گذشتن سه سال و دو ماه از تاریخ آخرین خبر غایب نمی توان اموال او را به تصرف ورثه داد.
4) وراث ضامن یا تضمینات کافی بدهند.
لازم به ذکر است که حتی با وجود شرایط مذکور، دادگاه مکلف به دادن اموال به تصرف موقت ورثه نیست، زیرا در این مرحله حفظ حقوق غایب در درجه اول اهمیت دارد و ممکن است دادن اموال به ورثه به حقوق او لطمه وارد کند؛ بنابراین دادگاه باتوجه به اوضاع و احوال و مصلحت غایب می تواند به درخواست ورثه ترتیب اثر نداده و اداره اموال غایب را در اختیار فرد مورد اعتماد قانون که به آن امین گفته می شود، بگذارد.
در چه صورتی اموال غایب به تصرف قطعی ورثه خواهد رسید؟
تا زمانی که حکم موت فرضی از سوی دادگاه صادر نشده باشد، ورثه تنها می توانند تصرف موقت در اموال غایب داشته باشند و مالک اموال شناخته نمی شوند. اما بعد از صدور حکم موت فرضی، اموال غایب به تصرف قطعی ورثه داده خواهد شد و ورثه مالک اموال مزبور شناخته خواهند شد و می توانند هر نوع تصرفی در آن بنمایند. باتوجه به این که بعد از صدور حکم موت فرضی، ورثه مالک اموال غایب محسوب می شوند، هیچ گونه تضمینی از آن ها گرفته نخواهد شد. همچنین ماده 160 قانون امور حسبی در این زمینه بیان می کند: « بعد از قطعیت حکم موت فرضی تامیناتی که از امین یا ورثه گرفته شده است مرتفع می‌شود.»
وضعیت اموال غایب درصورت بازگشت وی
ممکن است بعد از صدور حکم موت فرضی و دادن اموال غایب به تصرف قطعی ورثه، غایب پیدا شود. در این صورت حکم موت فرضی صادره باطل می شود و اثر قانونی نخواهد داشت. باتوجه به ماده 1027 قانون مدنی، ورثه باید آن چه که از اموال حین پیدا شدن غایب موجود می باشد را بازگردانند. درواقع ورثه مسئول اموالی که از بین رفته و عوض آن ها موجود نیست، نمی باشند؛ مثلا اگر خانه غایب را فروخته و پول آن را خرج کرده باشند، در مقابل آن مسئولیتی نخواهند داشت. چون به موجب قانون ورثه بعد از صدور حکم موت فرضی، مالک اموال غایب محسوب می شوند و تصرف آن ها مالکانه بوده است. ممکن است این سوال مطرح شود که هرگاه یکی از ورثه سهم الارث خود را فروخته و با پول حاصل از آن مالی خریده باشد، آیا غایب پس از بازگشت می تواند آن را تصاحب کند؟ مطابق ماده 1027 قانون مدنی، بعد از صدور حکم فوت فرضی نیز اگر غایب پیدا شود کسانی که اموال او را به عنوان وراثت تصرف کرده‌اند باید آنچه را که از اعیان یا عوض و یا منافع اموال مزبور حین پیدا شدن غایب موجود میباشد مسترد دارند. بنابراین سهم الارث فروخته شده در حکم عوض مال است و غایب می تواند مال فروخته شده را از ورثه اخذ کند.
سوالات متداول اموال غایب به تصرف موقت ورثه
1) درصورتی که غایب برای اداره اموال خود وکیل معین کرده باشد، امکان تصرف موقت ورثه در اموال وجود دارد؟
خیر، تا قبل از صدور حکم موت فرضی درصورتی ورثه می توانند در اموال غایب تصرف موقت داشته باشند که غایب کسی را برای اداره اموال خود تعیین نکرده باشد.
2) در چه صورتی ورثه مالک اموال غایب محسوب می شوند؟
بعد از صدور حکم موت فرضی، ورثه مالک اموال غایب محسوب می شوند و می توانند هرگونه تصرفی در مال داشته باشند.
3) آیا ورثه می توانند اموال غایب را که به تصرف موقت آن ها داده شده است، بین خود تقسیم کنند؟
خیر، امکان تقسیم اموال غایب بین ورثه تا زمانی که اموال به صورت موقت به تصرف آن ها داده شده است، وجود ندارد.