15هزار مهد کودک در کشور فعالیت میکنند؛ ای کاش از این همه مهد کودک، حداقل تعداد انگشت‌شماری هم در زندانها بود تا کودکان آنجا مجبور نباشند در اتاقکی که «سلول» می‌نامند قد بکشند. تصور نکنید چون کودک است از دور و برش خبر ندارد و فرق خانه با زندان را نمیداند یا از اینکه در خانه بزرگ میشود یا زندان بویی نمی‌برد یا اینکه نوازش کودکانه میشود یا نه، محبت خانواده شاملش میشود یا نه و… او همه اینها را بهتر از من و شما می‌فهمد،خوب هم می‌فهمد،
امروز ازهمان 200 کودکی صحبت می‌کنیم که حقوقی برای‌شان متصور نیست و مجبورند همراه مادرانشان ناخواسته زندانی شوند و کودکی‌شان را در پشت میله‌های زندان تجربه کنند از صفر تا حداقل دو سال یا شاید بیشتر. او مثل بچه‌های دیگر همبازی ندارد و تنها بازی کودکانه‌اش درمیله‌های زندان خلاصه میشود و…تازه، همبازی‌هایش، همسلولی‌های مادرش هستند که اگر آزاری به او نرسانند هنر کرده‌اند.آنجا از بازی خبری نیست، از محبت خبری نیست از اتاق گرم و نرم خبری نیست و خیلی چیزهای دیگر، اما پر از رفتارهایی است که برازنده او نیست.
براساس آمار سازمان زندانها، بیش از200 کودک همراه با مادرانشان در زندان زندگی میکنند. حقوق این کودکان چه میشود؟ از این تعداد برخی در مهدهای کودکی که در برخی از زندانها مثل کرج، ورامین، کرمان، اراک و خراسان وجود دارد بزرگ میشوند و حداقل وضعیتی بهتر از بقیه دارند و برخی دیگر نه، و از این حداقل امکانات هم محرومند. حداقل داشتن مهد کودک در زندان میتواند شرایط را برای کودک کمی تسهیل کند اگرچه زندان زندان است و محیط آن مناسب رشد کودک نیست.
همان نکته ای که دکتر رضا رزاقی روانشناس به آن اشاره میکند و میگوید: اگرچه مادر به خاطر جرمی که مرتکب شده است تاوان پس میدهد ولی کودک نباید قربانی تاوان دادن مادر شود و او هم همانند مادر تنبیه شود. بلکه باید در شرایطی قرار گیرد که برای رشد یک کودک ضروری است و نباید کودک از آن محروم شود.
به گفته او، مهمترین عاملی که وجود دارد این است که مادر در شرایطی قرار دارد که همراه با استرس وتنشهای روحی و محدودیت هاست که این عوامل شرایط زندگی مساعد را برای مادر دشوار میکند. بنابراین مادری که تحت فشار روحی و روانی است و محدودیتهایی را تجربه میکند میتواند عوامل فوق را به کودک خود انتقال دهد و یا تعامل مناسبی با کودک نداشته باشد.
او بودن افرادی جز مادر در کنار کودک را از دیگر مسائل مهمی میداند که میتواند علاوه بر وارد کردن فشار روحی به مادر، کودک را نیز مورد هدف قرار دهد و حتی ممکن است کودک آزاری های مختلفی را برای کودک داشته باشد. اگرچه توجه به این نکته لازم و ضروری است که قرار گرفتن کودک در محیطی مثل زندان خود نوعی کودک آزاری است چون او را از شرایط مناسب برای رشد محروم میکند.
به نظر این روانشناس، بهتر است در چنین شرایطی البته بسته به نوع جرم مادر از مجازات جایگزین استفاده شود چراکه باید شرایط رشد کودکی که قرار است در کنار مادر باشد را در نظر گرفت. در غیر اینصورت باید در محیط زندان فضاهای مناسبی مثل فضای سبز و مکانی برای بازی کودک تعبیه شود تا شرایط محل نگهداری کودک کمی مناسب شود یا برای مادر مرخصی های بیشتری در نظر گرفت. از طرفی ارائه خدمات روانشناسی که متناسب با رشد کودک باشد و بتواند شرایط را در وضعیت طبیعی قرار دهد بی تأثیر نخواهد بود.
به باور رزاقی، به طور کلی اگر چه جداسازی کودک از مادر ضربه بزرگی برای کودک خواهد بود اما اگر او شایستگی و مهارت های لازم را برای تربیت و نگهداری کودک نداشته باشد و خطر کودک آزاری نیز وجود داشته باشد، جداسازی میتواند به عنوان گزینه قرار گیرد که باید بررسی شود و در نتیجه کودک تحویل خانواده ها به عنوان فرزند خوانده شود. او سپردن کودک حتی به مراکز شبه خانواده را رد کرده و اصلاً توصیه نمیکند چراکه به نظر او این امر میتواند بازتولید ضربه برای کودک باشد.
از طرفی این روانشناس وجود مهد کودک در زندان را تنها عامل مؤثر برای ایجاد فضای رشد برای کودک نمیداند و معتقد است که مادر باید در فضایی قرار گیرد که مناسب بوده و تعامل با دیگران بتواند کمک کننده باشد نه مخرب. به اعتقاد او یکی از عواملی که در رشد کودک باید در نظر گرفت دلبستگی مادر به کودک یا عکس آن است که میتواند درآینده کودک بسیار حائز اهمیت باشد. وقتی این دلبستگی مختل شود مستعد رفتارهایی خواهد بود که اختلالات بیش فعالی عاطفی و دلبستگی را به دنبال خواهد داشت. چراکه دو سال اول زندگی کودک برای ایجاد پیوند عاطفی و بهداشت روانی کودک بسیار مهم بوده و مسیر رشد کودک را ترسیم میکند از این رو هر گونه اختلال در این مسیر موجب احساس ناامنی در کودک میشود.
فرشید یزدانی فعال در حوزه حقوق کودکان نیز فضای زندان را فضای مناسب و معمولی برای زندگی بویژه کودکان نمیداند و میگوید که کودک نباید از ابتدای زندگی و از بدو تولد با یک فضای بسته و غیر عادی روبه رو شود و در آنجا شکل بگیرد. چون از دو وجه آسیب میبیند، اول اینکه از جنبه جامعه پذیری که موجب وارد شدن صدماتی به او میشود و علاوه برآن آسیب های روحی و روانی میبیند و در توانمند شدن آن مشکل بهوجود میآید. دوم اینکه رشد فیزیکی کودک دچار اختلال میشود چون امکان حرکت، داشتن هوای آزاد و غیره در محیط زندان وجود ندارد.
او راهکارهای زیادی را در این زمینه ارائه میدهد که یکی از این راهکارهایش کمک گرفتن سازمان زندانها از سمنها در فرآیند برنامه ریزی و اجراست تا شاید بتوان از این طریق فضاهای باز و مناسبی با توجه به نوع جرم مادر در نظر گرفت. چون نباید کودک به خاطر مادر مجازات شود. البته او بودن مهد کودک را از جمله حداقل امکاناتی میداند که باید نسبت به سایر مهدها متفاوت باشد و بتواند خلأهای موجود را که در زمینه رشد کودک وجود دارد پوشش دهد. یزدانی همچنین با اشاره به اینکه جداسازی کودک از مادر به هیچ وجه مناسب نیست معتقد است که با استفاده از شیوه های حقوقی میتوان تأخیر در روند اجرای حکم مجازات مادرانی داشت که صاحب کودک هستند.
حبیبالله مسعودی فرید معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در این باره میگوید: وظیفه احداث و راه اندازی مهدکودک در زندانها برعهده بهزیستی نیست تنها ارائه خدماتی مثل مجوز، آموزش مربی مهد کودک و ارائه بسته های آموزشی رایگان برعهده بهزیستی است. با این حال بهزیستی آمادگی کامل دارد تا هرگونه خدماتی را در این زمینه ارائه دهد. چون کودکان زیر دو سال لازم است حتماً در کنار مادر و در فضایی خارج از فضای زندان مثل مهد کودک رشد کند. به گفته او، ارتباط کودک با مادر بویژه زیر دو سال بسیار مهم است که نباید آن را نادیده گرفت.علاوه برآن مسائلی مثل تغذیه کودک، بهداشت غذا، و داشتن پرونده بهداشتی از موارد مهمی است که باید مد نظر قرار گیرد.
او با اشاره به اینکه در شرایط فعلی میتوان مادرانی را که صاحب کودکان زیر دو سال هستند در یک سلول جداگانه قرار داد میافزاید که، به هر حال فضای زندان فضای مناسبی برای نگهداری کودک نیست و نگران کننده است. او براین نکته تأکید میکند که دولت و مجلس براین موضوع تمرکز داشته و آن را دردستور کار قرار داده اند. بهزیستی نیز با توجه به اهمیت مسأله، آن را در برنامه کاری خود قرار داده است. او یکی از دلایل نبودن مهد کودک در همه زندانها را کمبود اعتبار میداند اما معتقد است که میتوان در همین شرایط وضعیت را به شکل مطلوبتری تغییر داد.
این در حالیست که اطهره نژادی معاون برنامه ریزی و هماهنگی معاونت امورزنان و خانواده ریاست جمهوری کودکان را ازآسیب پذیرترین گروه های جامعه میداند و از کودکی به عنوان دوران طلایی یادگیری و رشد و خلاقیت یاد میکند. او به نظرات متخصصان اکتفا میکند که تأکید دارند، در این دوره باید به کودک توجه خاصی داشت، او را محترم شمرد و پایه های شخصیت وی را پی ریزی کرد.همچنین، کنجکاوی زیاد و تقلید از گفتار و رفتار بزرگسالان، مشخصه بارز کودک است. کودک در سنین 3، 4 یا 5 سالگی معمولاً دارای تفکر عینی است و آنچه را میتواند لمس، مشاهده و تجربه کند، بسادگی درک میکند.
به گفته او، تصور کنید کودکی که باید تنوع و زیباییهای طبیعت را ببیند و در آغوش گرم خانواده، در دامان پرمهر مادر و تحت حمایتهای پدر، بزرگ شود، ناخواسته و ناخودآگاه در فضایی قرار میگیرد که هیچ یک از شرایط لازم برای پرورش یک کودک بر اساس استانداردهای لازم را نداشته باشد. چه انتظاری میتوانیم از رفتار فردای این کودک در جامعه داشته باشیم؟ بنابراین کودکانی که در زندانها در کنار مادران زندانی هستند، تصویرهایی از زندگی دوران کودکی در ذهنشان شکل میگیرد که نه به گفته ما، بلکه براساس نظرات متخصصان مربوطه، از آنچه مناسب است، فاصله بسیاری دارد.
کودکی که تنها تعدادی زن زندانی را در فضایی محدود میبیند که هر یک از آنها نیز با توجه به مسائل و مشکلات خاصی که دارند، رفتارهای متفاوتی از گوشه گیری تا خشونت را نشان میدهند، چه صحنه هایی را به خاطر میسپارد و بعدها در آینده، به چراهای ذهن خود چگونه پاسخ میدهند؟ نژادی میگوید که معاونت امور زنان و خانواده به منظور حمایت از حق مادری و فرزندی زنان زندانی و کودکانشان، درصدد همکاری جدی با سازمان زندانها و سمنهای فعال در این موضوع است که امیدواریم با پیگیری مسائل مربوطه بتوانیم به بهبود وضعیت مهدکودک های زندان ها و ایجاد شرایطی مناسب برای کودکان همراه مادران زندانی دست پیدا کنیم.
رحیم مطهرنژاد مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان کشور نیز میگوید: قرار براین است تا در زندان هایی که تعداد کودکان آن قابل توجه باشد فضاهایی را به عنوان مهدکودک تأسیس کنیم. او حداقل تعداد کودکی را که برای احداث مهد کودک در زندان لازم است 20 تا 30 کودک میداند تا مهدکودک داشته باشند. به گفته او، اگر زندانی کمتر از این تعداد کودک داشته باشد اتاقهایی را تجهیز و در اختیار مادران قرار خواهیم داد تا بتوانند کودکانشان را در این فضاها قرار دهند. البته او به این نکته نیز اشاره میکند که در برخی از زندانها مهدکودک دارند ولی نیاز به تقویت دارند و برخی هم باید مجهز شوند.
به اعتقاد مطهرنژاد، طبیعی است که اگر کودکی که مجبور است در زندان باشد مهد کودک داشته باشد آسیب کمتری از نظر روحی می بیند. او می افزاید: فضای مهدکودک از سوی سازمان زندان ها تعبیه میشود و امکانات و تجهیز کردن آن از سوی ما و خیرین انجام میشود. او در پاسخ به اینکه چه میزان بودجه در اختیار بنیاد تعاون قرار میگیرد، میگوید که ما بودجه بگیر نیستیم و از دولت هم بودجه نمیگیریم بلکه یک نهاد حمایتی و خودگردان هستیم که متناسب با توان مالی خدمات ارائه میدهیم یعنی هرچه توان مالیمان افزایش یابد خدمات ما نیز توسعه مییابد البته خیرین هم پای کار هستند.
مریم جهان پناه
