فکر نکنید همیشه کسانی که چکی را صادر میکنند تمام هم‌وغم خود را صرف پرداخت وجه آن خواهند کرد تا کارشان اخلاقی باشد. یک‌وقت به خودتان می‌آیید و می‌بینید چکی روی دستتان مانده که به دلایل گوناگون وجه آن پرداخت نشده است. حال اینجا یک‌راه پیش روی شماست و اینکه چک را برگشت بزنید. در صورت انجام این کار، از سه روش «اجرای ثبت»، «محاکم دادگستری» و «شورای حل اختلاف» می‌توانید وجه چک را مطالبه کنید.
تعهداتی که ناشی از اسناد رسمی باشد، می‌توان بدون مراجعه به دادگاه و از طریق اجرای ثبت، دنبال کرد. در این راستا باید توجه داشت که چک سند رسمی نیست و با مراجعه به دادگاه نمی‌توان آن را پیگیری کرد. با تمام این تفاسیر قانون‌گذار برای برخی از چک‌ها این امتیاز را نیز قائل شده است. توجه داشته باشید چک‌های صادرشده که عهده‌دار آن بانک‌هایی است که طبق قوانین ایران داخل کشور دایرند و شعب آنها در خارج از کشور است، حکم اسنادِ لازم‌الاجرا را دارند. اگر از این سنخ سند لازم‌الاجرا درر دست دارید، می‌توانید آن را مستقیماً از طریق اداره ثبت اسناد مطالبه و پیگیری کنید.
حال فرض کنید در جایگاه دارنده چکی هستید که با مراجعه به بانک با مشکل دریافت نکردن تمام یا قسمتی از وجه چک روبه‌رو شده‌اید. این مشکل می‌تواند ناشی از نبودن محل یا به هر علت دیگری باشد که منتهی به برگشت چک و «عدم پرداخت وجه» آن شده است. در این صورت می‌توانید با کمک قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به اجرای اسناد رسمی، وجه چک یا باقی‌مانده آن را از صادرکننده وصول کنید. برای وصول وجه چک لازم است برگه چک و «گواهینامه عدم پرداخت» آن را به اجرای ثبت‌اسناد محل، تحویل دهید تا به کار شما رسیدگی شود، البته در نظر داشته باشید که وصول وجه چک از این طریق، در مقایسه با مراجعه به محاکم دادگستری دارای محدودیت‌هایی ازاین‌دست است:
- در صورتی دستور اجرا صادر می‌شود که بانک مطابقت امضای چک با نمونه امضای صادرکننده را گواهی کرده باشد؛
- صدور اجرائیه، فقط علیه صادرکننده چک می‌تواند صورت بگیرد و علیه پشت‌نویس نمی‌توان اقدامی انجام داد؛
- فقط مبلغ مندرج در چک قابل مطالبه است و خسارت ناشی از تأخیر را نمی‌توان از طریق اجرای ثبت‌اسناد مطالبه کرد؛
- همچنین متقاضی باید قبل از صدور اجرائیه، ده درصد مبلغ مورد درخواست را به صندوق اجرا واریز کند.
با توجه به محدودیت‌هایی که برای مطالبه وجه چک از راه اجرای ثبت‌اسناد پیش رودارید، به نظر می‌رسد مراجعه به دادگاه، بیشتر بتواند منافع شما را در جایگاه دارنده تأمین کند. اگر اقدام به صدور اجرائیه توسط اجرای ثبت کردید باید توجه داشته باشید که دیگر نیازی به رعایت مهلت‌های مقرر در قانون صدور چک نخواهید داشت که به‌واسطه رعایت این مهلت‌ها می‌توانید علیه صادرکننده شکایت کنید؛ همچنین مراجعه به اجرای ثبت، دردسرهای مراجعه به دادگاه ازجمله طی مراحل دادرسی، در نوبتت رسیدگی‌های چندماهه قرار گرفتن و صدور اجرائیه پس از قطعی شدن یا نهایی شدن حکم را ندارد که این دو مورد از مزیت‌های مراجعه به این روش محسوب می‌شود.
اگر شما در مقام متقاضی صدور اجرائیه ثبتی هستید برای رسیدگی به کارتان لازم است به اداره اجرای ثبت‌اسناد محل شعبه بانکی مراجعه کند که عهده‌دار صدور چک است. توجه داشته باشید اگر علیه چک بی‌محلی که در دست دارید شکایت کیفری انجام دهید، این کار شما در صورتی مانع درخواست صدوراجرائیه برای وصول وجه چک از طریق اداره ثبت خواهد شد که دستور لازم از طرف مقامات قضایی صادر شود.
وقتی به دادگاه مراجعه می‌کنم
اعمال قوه قضائیه در تمیز حق، به دادگاه‌های دادگستری وابسته است و از طریق آن انجام می‌شود. شما نیز در جایگاه یک شهروند معمولاً از این راه برای مطالبه وجه چک استفاده می‌کنید. در صورت برگشت زدن چکی که در دست دارید، می‌تواند دادخواستی «مطالبه وجه چک» علیه صادرکننده یا پشت‌نویس‌ها یا ضامن چک بدهد و وجه مندرج در چک را به همراه خسارت تأخیر در پرداخت آن، طلب کند. به خاطر داشته باشید که در این فرآیند باید رونوشت برابر با اصل شده «گواهینامه عدم پرداخت» به همراهه رونوشت برابر با اصل شده چک برگشت‌خورده، ضمیمه دادخواست شده باشد. از آنجایی که نشانی صاحب حساب در «گواهینامه عدم پرداخت» چک درج می‌شود؛ دارنده باید به دادگاهی مراجعه کند که آن نشانی در محدوده صلاحیت او باشد.
نقش شورای حل اختلاف
حال ممکن است مبلغ چک شما پایین باشد، در این صورت برای رفع مشکل این دسته از چک‌ها بهتر است از طریق شوراهای حل اختلاف وارد عمل شوید؛ به‌عنوان نمونه برای چک‌هایی که وجه آن بیش از 1 میلیون تومان نباشد، می‌توانید برای مطالبه وجه آن در شورای حل اختلاف اقامه دعوا کنید.
و اما چک‌های خاص
امروزه همپای بانک‌ها، تعداد زیادی از مؤسسات مالی و اعتباری و صندوق‌های قرض‌الحسنه نیز مشغول فعالیت هستند. از آنجایی که این مؤسسات در حکم بانک نیستند چک‌هایی نیز که ممکن است به شهروندان بدهند مقررات خاصی دارد؛ بنابراین باید در نظر داشته باشید اگر چکی که متعلق به یک صندوق قرض‌الحسنه یا موسسه مالی و اعتباری است، شامل مقررات قانون صدور چک‌های بانکی و مواردی که مورداشاره قرار گرفت، نمی‌شود.
چک‌های قرض‌الحسنه و مؤسسات مالی و اعتباری، جزو اسناد لازم‌الاجرا به‌حساب نمی‌آیند، بلکه نوعی حواله هستند و سند عادی تلقی می‌شوند نه سند تجاری. حواستان باشد که این چک‌ها از مزایای مقرر در قانون تجارت، قانون صدور چک یا قانون ثبت اسناد، برخوردار نیستند. برای مطالبه وجه آن نیز فقط می‌توان با توجه به موردشان به دادگاه عمومی حقوقی و یا شورای حل اختلاف مراجعه کرد. به یاد داشته باشید که این چک‌ها اگر برگشت بخورد جنبه کیفری ندارند و نمی‌توان علیه صادرکننده آن شکایت کیفری کرد.
چند نکته کاربردی درباره چک
منشأ و علت صدور چک باید بدهی صادرکننده معادل مبلغ چک باشد، مانند آن‌که شخصی بابت خرید یک دستگاه اتومبیل یا آپارتمان یک فقره چک برای پرداخت تمام یا قسمتی از وجه معامله صادر کند؛ اما اگر مبنا و علت صدور چک بدهکاری صادرکننده نباشد، بلکه به‌عنوان تضمین معامله یا تعهد صادرشده باشد صادرکننده قابل تعقیب کیفری و مجازات نخواهد بود.
هرگاه چک سفید امضا صادرشده باشد یعنی اینکه صادرکننده بدون قید مبلغ، تاریخ و نام دارنده، فقط چک را امضا و ارائه کرده باشد. همچنین درصورتی‌که ثابت شود چک بدون تاریخ صادرشده است معمولاً در این‌گونه موارد، دارنده چک، قبل از شکایت و قبل از مراجعه به بانک، مبادرت به درج تاریخ می‌کند؛ اما چنانچه در مرجع قضایی ثابت شود صادرکننده در هنگام صدور، تاریخ چک را ننوشته است صادرکننده مسئولیت کیفری نخواهد داشت.
به خاطر داشته باشید که اگر وصول وجه چک منوط به تحقق شرطی شده باشد این شرط ممکن است در خود متن چک ذکرشده باشد یا آن‌که بعدها بر اساس یک فقره قولنامه، صورت‌جلسه، شهادت شهود و غیره اثبات شود. به‌طور مثال خریدار اتومبیل، تمام یا قسمتی از مبلغ معامله را به‌صورت یک فقره چک صادر و در اختیار طلبکار (یعنی فروشنده) یا واسطه (بنگاه) بگذارد و شرط کند که تنها پس از انتقال سند در محضر، طلبکار حق داشته باشد به بانک مراجعه و وجه چک را وصول کند.
هدی دهقان
