دستورالعمل جدید ساماندهی و کاهش جمعیت کیفری زندانها در حالی چندی پیش از سوی رئیس قوه قضائیه ابلاغ شد که یکی از موارد مهم در این دستورالعمل، تاکید برحضور مداوم و مستمر دادستان‌ها، قضات دادسرا، روسای حوزه‌های قضایی بخش، قضات دادگاه‌ها و قضات اجرای احکام کیفری در زندان‌هاست تا در جریان ارتباط مستقیم زندانیان و قضات، هم مشکلات آنها بررسی شود و هم زمینه آزادی زندانیان واجد شرایط بیش از پیش فراهم شود.
وظایف خاص برای قضات اجرای احکام کیفری
قانون جدید آیین دادرسی کیفری (مصوب 1392) وظایف ویژه‌ای از جمله نظارت بر امور زندانیان، اعلام نظر درباره زندانیان واجد شرایط عفو و آزادی مشروط، پیشنهاد اجرای نظام نیمه آزادی و آزادی تحت نظارت سامانه‌های الکترونیکی، اتخاذ تصمیم درباره محکومان سالمند، مبتلایان به بیماری‌های جسمی و روانی و سایر افراد محکوم نیازمند به مراقبت و توجه ویژه و پیشنهاد کاهش مدت تعلیق اجرای مجازات محکومین را برای قضات اجرای احکام کیفری در نظر گرفته است، حالا بر اساس ماده 20 دستورالعملل ابلاغی رئیس قوه قضائیه، این قضات مکلفند تا علاوه بر حضور ماهانه در زندانها، تمامی این موارد را در پرونده زندانیان زیر نظر داشته باشند و در اسرع وقت برای آزادی زندانیان واجد شرایط تلاش کنند.
البته قضات اجرای احکام کیفری، بر اساس دستورالعمل صادره، وظیفه ویژه تری هم در قبال زندانیان بیمار دارند و باید فهرست اینگونه زندانیان را به صورت ماهانه از سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور دریافت کرده و جهت اخذ نظر تخصصی، به سازمان پزشکی قانونی ارسال کنند تا اگر، زندانی بیماری توانایی تحمل حبس را ندارد، بی دلیل در زندان نماند و روند درمانش در بیرون زندان پیگیری شود.
رسیدگی به درخواست‌های زندانیان در اولویت قضات
یکی دیگر از وظایف مندرج در دستورالعمل ساماندهی و کاهش جمعیت کیفری زندانها، توجه قضات به درخواست‌های زندانیان است. بر اساس ماده 21 این دستورالعمل، دادستان‌ها، رؤســای حوزه‌های قضایی بخش و قضات اجرای احکام کیفری موظفند به‌صورت مرتب و مستمر در زندانها حضور یافته و مشکلات زندانیان ازجمله مشکلات قضایی آنان از قبیل ادعای عدم پذیرش تأمین توسط قضات مراجع قضایی، طولانی شدن ایام بازداشت و بلاتکلیف ماندن، داشتن ادله و اسناد لازم در خصوص عدم توجه اتهام، طولانی‌شدن فرایند رسیدگی در مراجع قضایی از قبیل دادسرا، محاکم‌بدوی، تجدید نظر و دیوانعالی کشور را بررسی کرده و با انعکاس آن به مقامات قضایی ذی‌ربط موضوع، را تا حصول نتیجه پیگیری کنند.
در واقع بر اساس این بند از دستورالعمل، اگر فرد زندانی یا بازداشتی به هر دلیلی در گوشه‌ای از زندان مانده باشد و کسی نباشد تا کارش را در بیرون پیگیری کند، این قضات مکلفند تا با حضور در زندان به درخواستش توجه کرده و پرونده‌اش را از مرجع صادر کننده حکم یا دستور بازداشت پیگیری کنند تا در صورت لزوم، هرچه سریعتر آزاد شود و بی‌دلیل در زندان نماند. البته جدا از قضات بر شمرده شده، قضات ناظر بر زندان نیز باید با تشکیل مرتب جلسات شورای طبقه‌بندی زندان و اخذ نظریه مددکارانن اجتماعی معاونت اجرای احکام، به صورت مرتب و مستمر در خصوص اعطای مرخصی‌ها و درخواست‌های آزادی مشروط، نظام آزادی و نیمه آزادی تحت نظارت سامانه‌های الکترونیکی، عفو زندانیان واجد شرایط و سایر مواردی که در قانون برای این شورا مقررر شده است، اتخاذ تصمیم کنند.
حضور قضات در زندانها
علاوه بر تاکیدات قانونی و دستورالعمل‌ها برای حضور قضات در زندانها، در عرصه عملی هم، حضور قضات در زندانها موثر بوده به طوریکه مدیر زندان سپیدار اهواز حضور مستمر قضات در زندان را مثبت دانسته و در این خصوص می‌گوید: این روند موجب آرامش زندانیان شده و از مراجعه جمع کثیری از خانواده ها به مراجع قضایی جلوگیری می‌کند. مجید ظاهری مدیر زندان سپیدار اهواز با بیان اینکه دیدار چهره به چهره زندانیان و قضات در بسیاری موارد منجر به تخفیف مجازات محکومان یا تبدیل قرار متهمان بازداشتی شده است، اضافه می‌کند: در سال جاری شاهد رشد چشمگیر آمار حضور هیئت‌های قضایی در این زندان هستیم که موجبات تعیین تکلیف زندانیان تحت قرار و رفع حداکثری مشکلات آنان را به همراه داشته است.
جعفر گل محمدی، رئیس کل دادگستری استان زنجان هم، حضور قضات در زندان و آگاهی از وضعیت زندان و زندانی را ضروری دانسته و می‌گوید: حضور قضات در زندانها این اطلاعات و شناخت را می دهد که آیا زندانی اصلاح و یا متنبه شده است یا نه تا قضات از فرصت های قانونی جهت مساعدت های لازم در خصوص آزادی مشروط و تعلیق مجازات استفاده کنند. گل محمدی با بیان اینکه حضور انفرادی و گروهی قضات در زندان باید بیش از گذشته باشد، تاکید می‌کند: ما با علت زندانی شدن افراد کاری نداریم بلکه با یک معلولی به عنوان زندانی سر و کار داریم که قضات باید در این زمینه به وضعیت زندانیان رسیدگی کنند.
پیگیری کاهش جمعیت کیفری در تهران
درهمین راستا، دادستان تهران نیز چندی پیش، بازدید جمعی معاونان و سرپرستان نواحی دادسرای تهران از زندانها را منشا آثار بسیار دانسته و تمرکز بر روی وعده‌های داده شده و رفع مشکلات را، از پیامدهای مثبت این بازدیدها دانسته که در مرحله‌ی بعد می‌بایست اجرایی گردد؛ به نحوی که مشخص شود این بازدیدها، اقدامی تبلیغاتی و تشریفاتی نبوده است. جعفری دولت‌آبادی تعداد جلسات برگزار شده با مسوولان زندانها و معاونان دادستان سال جاری را 9 جلسه دانست و اظهار می‌کند: فضای امروز زندان‌های استان تهران با سال قبل و حتی اوایل سال جاری متفاوت است؛ چرا که دادسرای تهران اقداماتی جدی در این زمینه انجام داده است. بخش‌های متعددی در پیگیری امور زندانها فعال شده و بازدید قضات و مقامات دادسرا از زندانها افزایش یافته است. وی تاکید می‌کند: هر چند ممکن است تحقق سیاست کاهش جمعیت کیفری زندانها، ملموس نباشد، اما اقدامات صورت گرفته در این راستا بسیار موثر بوده است.
شاهرخ صالحی کرهرودی
