نفقه همسر عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن، از قبیل مسکن، البسه، غـذا، اثاث منزل، و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض و زوج مکلف است همه آنها را متناسب با وضعیت خانوادگی و اجتماعی زن فراهم کرده و در اختیار وی قرار دهد.
شرایط پرداخت نفقه
به محض این که عقد ازدواج صورت پذیرفت و زوجین زندگی زناشویی خود را آغاز نمودند، شوهر مکلف به پرداخت نفقه است. البته زوجه در صورتی مستحق نفقه است که از همسر خود تمکین نماید.
تمکین به معنای اطاعت زن از شوهر در ادای وظایف زوجیت، حسن معاشرت و سکونت در منزل شوهر است. به زنی که از همسرش در مفهوم خاص و عام اطاعت ننماید «ناشزه» گویند.
- ماده 1108قانون مدنی-هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.
- ماده 1114 قانون مدنی-زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند سکنی نماید مگر آنکه اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد.
- ماده 1115 قانون مدنی-اگر بودن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی یا مالی یا شرافتی برای زن باشد، زن می تواند مسکن علیحده اختیار کند و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور، محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است نفقه برعهده شوهر خواهد بود.
زوج وظیفه دارد که در حد توانش منزلی مستقل و متناسب با شئونات زوجه فراهم نماید. حال اگر این منزل از جنبه شئونات اجتماعی مطابق حال زن باشد ولی به سر بردن در آن منزل موجب شود که احتمال ضرر و زیان شرافتی یا بدنی(آزار و اذیت) زوجه برود، خروج وی از منزل «نشوز و عدم اطاعت» محسوب نمیگردد و نفقه تا زمان برطرف شدن مشکل به وی تعلق خواهد گرفت.
حبس برای مردی که نفقه نمی‌پردازد
طبق ماده 642 قانون مجازات اسلامی هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین ندهد یا از پرداخت نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع نماید دادگاه او را به سه ماه ویک روز تا پنج ماه حبس محکوم می نماید.
در بحث نفقه، قانون توجهی به توان مالی مرد ندارد، اما مطابق رویه های موجود، تمام کارشناسان نفقه در هنگام تعیین مبلغ، به توان مالی مرد نیز توجه می‌کنند، به طوری که اگر مرد توان مالی خوبی داشته باشد، حتما نفقه بالایی برای زن تعیین می‌کنند.
اگر مردی با توان مالی کم به سراغ دختری از طبقه بالا برود قانون گذار به نیازهای زن متناسب با شأن او توجه دارد و زیاد کاری با توان مالی مرد ندارد، به عبارتی اگر مرد برای بدست آوردن جایگاه خاص با زنی از طبقه بالا ازدواج کند طبق قانون باید نفقه متناسب با شأن او را بپردازد.
البته زنانی که دچار این مشکل هستند زیاد خوشحال نباشند زیرا در این ماجرا رویه ای وجود دارد که بر اساس آن کارشناسان به خاطر مصالح خانواده، اعسار مرد (ناتوانی مالی) را به صورت پنهان در نظر می‌گیرند و در تعیین میزان نفقه، مراعات مرد را می‌کنند.
جرم مستمر
نفقه از جمله جرائم مستمر به شمار می رود یعنی از آنگونه جرائمی است که در صورت عدم پرداخت، به دفعات قابل شکایت کیفری می باشد مثلاً اگر نفقه مرداد ماه پس از شکایت کیفری از شوهر اخذ گردید ولی او از پرداخت نفقه ماه بعد خودداری کرد، زن می تواند مجدداً شکایت ترک انفاق نماید. به همین لحاظ بزه «ترک انفاق» جرم مستمر محسوب می گردد و باگذشت شاکی، پرونده بسته می شود.
نفقه بعد از مرگ شوهر
زنان بدانند که بعد از مرگ همسر خود نیز به آنها در مدت معینی (عده) نفقه همسر تعلق می‌گیرد. به موجب اصلاحی سال 1381 قانون مدنی زن در زمان عده همسر فوت شده خود می‌تواند از اموال کسانی که پرداخت نفقه بعد از مرگ مرد به عهده آنان است نفقه طلب کند. اگر شوهر فوت نکرده باشد و مفقود شده باشد زن می‌تواند به دادگاه مراجعه کند و حاکم شرع نیز از اموال غایب به قدر نفقه در اختیار زوجه قرار می‌دهد.
در خانه همسرتان به تحصیل ادامه دهید
در میان همه دعواهای زن و شوهری و نفقه ای، این سوال پیش می‌آید که آیا هزینه‌های تحصیل زن نیز جزو نفقه همسر و به عهده مرد است.
در این باره دو عقیده وجود دارد:
- یکی نظر این است که نفقه فقط شامل نیازهاى ضرورى با توجه به عرف است که تحصیل جزو آن نمی‌شود.
- دوم اینکه براساس عرف تأمین هزینه لوازم اولیه و آسایش جزو نفقه بوده و تأمین مخارج تحصیل نیز جزو نیازهاى اولیه زندگى امروز محسوب و در زمره نفقه به حساب می‌آید.
در ماده 1107 قانون مدنى نیز «تمام نیازهاى متعارف» جزو نفقه همسر به حساب آمده است که هزینه‌های تحصیل را نیز شامل می‌شود. به قول معروف تحصیل به خرج شوهر.
اما باید گفته شود که پرداخت نفقه زن به دو صورت ممکن است، یکى آنکه زن به طور مداوم و روزمره درمنزل مرد نیازهاى خود را تأمین می کند و آن دو بر سر یک سفره هستند، راه دوم نیز به این صورت است که زن به طور روزانه یا ماهیانه یا هفتگى نفقه خود را به طور جداگانه طلب کند که دراین صورت مرد مکلف است این مبلغ را بپردازد.
همچنین عقد موقت نفقه همسر ندارد الا اینکه در زمان عقد شرط شده باشد که باید نفقه پرداخت شود.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که طبق ماده 1085 قانون مدنی زن حق دارد تا زمانی که مهریه به او پرداخت نشده از انجام وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند به شرط آن که مهریه دارای اجل و زمان نباشد و به اصطلاح حال باشد، پس اگر مهریه زن پرداخت مبلغی برای دو سال بعد از عقد باشد مهریه زن مؤجل است نه حال، لذا زن حق ندارد از انجام وظایف خود امتناع کند.
باید توجه داشت اگر زن به واسطه عدم پرداخت مهریه از انجام وظایف خود در مقابل شوهر خودداری نماید این امر مانع از استحقاق برای دریافت نفقه نیست.
همچنین زمانی پرداخت نفقه همسر بر مرد واجب می‌شود که همسرش به او تمکین کند و به وظایف زناشویی خود عمل کند.
تمکین چیست و به چه کسی ناشزه گفته می‌شود؟
مطابق ماده ۱۱۰۲ قانونی مدنی، همین که عقد ازدواج به طور صحیح واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در قبال هم برقرار می‌شود که از جمله آن وظایف، تمکین زوجه نسبت به زوج است.
تمکین عبارت از اطاعت کردن زوجه در انجام وظایف زناشویی، سکونت در منزل مشترک که شوهر اختیار کرده و حسن معاشرت در تشیید مبانی خانواده است که در اصطلاح حقوقی به آن تمکین خاص و تمکین عام اطلاق می‌شود.
همچنین نافرمانی زن از انجام وظیفه خاص زناشویی را نشوز و چنین زنی را ناشزه می‌گویند.
بنابراین زن ناشزه کسی است که نسبت به انجام وظایف زناشویی بدون دلیل موجه و مانع شرعی امتناع می‌کند. در این حالت است که زن مستحق دریافت نفقه نمی‌شود.
قانون مدنی در ماده ۱۱۰۸ به صراحت بیان می‌دارد: هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود. البته وجود مانع شرعی و قانونی برای زن در عدم تمکین مانع دریافت نفقه نیست.
همچنین بدیهی است که تمکین زن نیازمند تمهید مقدمات و تهیه لوازم آن از جمله فراهم‌سازی مسکن مناسب و لوازم ضروری سکونت است که باید قبلا توسط زوج مهیا شده باشد و زن باید ضمن سکونت در منزل شوهر خود نسبت به ادای وظایف زناشویی اقدام کند.
نفقه همسر در ازدواج دائم و منقطع
در ازدواج دائم، نفقه زن بر عهده زوج بوده ولی در نکاح منقطع که اصطلاحا به آن “صیغه موقت” می‌گویند، زوج ملزم به پرداخت نفقه نیست مگر در عقد، شرط شده باشد.
ویژگی‌های نفقه همسر
زمانی زن، می‌تواند نفقه مطالبه کند که از شوهر خود تمکین کند و البته شرط لزوم پرداخت نفقه اقارب(مثلا نفقه پدر، مادر و یا اولاد) توانمندی نفقه دهنده و نیازمندی اقارب است، در حالی که چنین شرطی در پرداخت نفقه همسر وجود ندارد.
حتی در صورتی که زن دارای اموال و دارایی نیز باشد، باز هم می‌تواند نفقه خود را از شوهر مطالبه کند و شوهر مکلف به پرداخت آن است، در صورتی که شخصی توانایی پرداخت نفقه همه افراد واجب النفقه را ندارد درقدم نخست و قبل از دیگر اقارب باید نفقه همسرش را پرداخت کند. بنابراین در صورت فقر و اعسار زوج، دادگاه باید این حق تقدم را رعایت کند.
ضرورت پرداخت نفقه دیگران تنها ناظر به زمان آینده است و اگر در گذشته به هر دلیلی پرداخت نشده باشد دین حساب نشده و نفقه دهنده ازین بابت مدیون نیست اما نفقه ایام گذشته وآینده همسر بر شوهر لازم است. بنابراین اگر نفقه زمان گذشته همسر به دلایلی پرداخت نشده باشد شوهر او مدیون است و همسر می تواند نفقه ایام گذشته خودرا را نیز مطالبه کند.
مصادیق تمکین
در اصطلاح حقوقی، تمکین عبارت است از برآوردن نیازهای شوهر و اجابت کردن خواسته‌های مشروع وی. زن نیز در مقابل مکلف است نیازهای جسمی و مشروع شوهر خود را بر آورده کند، مگر در دوران بیماری که او را از انجام این وظیفه باز می‌دارد. زن ملزم به تامین خواسته‌های خلاف شئون اخلاقی یا مغایر با سلامت جسم و روح و یا روش های انحرافی نیست ولی جز در مواردی که گفته شد اگر از شوهر خود تمکین نکند، شوهر می تواند از پرداخت نفقه خودداری ورزد.
یکی دیگر از موارد تمکین اقامت در اقامتگاه دایمی شوهر است، یعنی زن برای دریافت نفقه باید در خانه شوهر زندگی کند مگر آن که حین وقوع عقد شرطی جز این شده باشد و مورد سوم، الزام زن به حسن معاشرت با شوهر خویش است.
سوالات مرتبط با تمکین و نفقه
- اگر زن بدون دلیل موجه خانه را ترک کند چه خواهد شد؟
اگر زن بدون دلیل موجه و بدون موافقت شوهر خانه را ترک کند و حتی در خانه پدر و مادر خویش اقامت کند مرد می‌تواند از دادن نفقه امتناع ورزد. زنی که بدون دلیل موجه از تمکین خودداری ورزد، ناشزه، یعنی نافرمان و خاطی نامیده می‌شود که در این صورت مرد می‌تواند علاوه بر عدم پرداخت نفقه از دادگاه تقاضای طلاق کند یا درخواست ازدواج مجدد کند. - اگر همسرم(زوجه) خود درآمد مستقلی داشته باشد، بازهم مستحق نفقه است؟
در صورتی که زن درآمد مستقلی داشته باشد مرد را از پرداخت نفقه معاف نمی‌کند. چرا که پرداخت نفقه بر عهده مرد بوده و باید آن را در حد استطاعت پرداخت کند. - آیا خانم من می‌تواند نفقه سال‌های گذشته را هم مطالبه کند؟
در مورد زن این امتیاز وجود دارد که می تواند نفقه ایام گذشته را نیز مطالبه نماید؛ این در حالی است که در مورد فرزندان مشترک، الزام مرد به پرداخت نفقه از تاریخ تقدیم دادخواست امکان پذیر است؛ یعنی فرزندان نمی‌توانند مدعی عدم پرداخت نفقه در گذشته شوند.
