در جامعه ای که بیکاری یکی از پدیده های جدی اجتماعی و اقتصادی آن محسوب می شود، جایگاه بیمه بیکاری بشدت اهمیت دارد و توجه به آن می تواند برخی از مسائل و مشکلاتی را که بر زندگی خانوادگی و اجتماعی شخص بیکار تأثیر گذار است، مهار کند. همچنین در شرایط رکود اقتصادی با کاهش فشار از طریق تأمین حداقل معیشت کارگران، امکان انعطاف پذیری با شرایط بازار بگونه ای فراهم خواهد شد که در نهایت از سقوط در ورطه مسائل جرم خیز خواهد کاست. اکنون بشرح ذیل به تبیین چگونگیی پوشش بیمه بیکاری، می پردازیم.
ترکیب دارندگان حق بیمه بیکاری
بطور قطع یکی از عواملی که موجب پائین آوردن قدرت خرید و مانع بهره مندی از یک زندگی متعارف می باشد، بیکاری تعدادی از اعضای جامعه است. در این ارتباط آمارهای اعلام شده چگونگی توزیع بیکاری در میان اقشار مختلف اجتماعی بشرح ذیل است: 5/26 درصد بیکاران در گروه سنی 24 تا 15 سال قراردارند. 3/96 درصد بیکاران با سواد هستند.7/3 درصد بیکاران بیسواد هستند. از 3/96 درصد با سوادان حدود 15 درصد دارای تحصیلات عالی دانشگاهی هستند. نرخ بیکاری زنان 2/21 درصد است. البته این آمارها حاوی پیام هایی است که نیاز به تجزیه و تحلیل و برنامه ریزی دارد تا حتی الامکان از عوارض بیکاری که همانا به سقوط کشاندن برخی از جوانان بعنوان نسل جویای کار در چنگ اعتیاد، و اسیری در دام صیادان جرائم سازمان یافته است، جلوگیری کند.
در هر حال لازم به گوشزد است که با توجه به شرایط موجود اقتصادی، نیروی مستعد کار همواره در معرض تهدید از دست دادن کاری که بدان مشغول است، قرار دارد و عملاً نمی تواند به فعالیتهایی مشغول شود که برای دوره طولانی و یا دائمی از امتیازات آن بهره مند شود. لهذا پرسنل قراردادی بیش از هر قشر دیگری تابع شرایط روز فعالیت خویش هستند. بعلاوه، عمدتاً شبیه مستخدمین پیمانی یا رسمی دولتی و یا بخش های عمومی مانند بانکها و شهرداریها، دفتر نشین و اداره ای نیستند تا پشت میز بنشینندد و به کلام یا قلم خود تکیه دهند. بلکه باید فعالیت عینی و فیزیکی جاری باشد تا آن ها کارگر بمعنی آنچه تا کنون تعریف شده قلمداد شوند.
گروه های مشمول بیمه بیکاری
در وضعیت فعلی در برخورد با مسئله بیمه بیکاری آنان به چند گروه تقسیم می شوند:
- کارگرانی که در نهادهای دولتی و عمومی کار می کنند و با شرکتی قرارداد بسته اند و بیمه نیز هستند.
- کارگرانی که دربخش خصوصی کار می کنند و بیمه هستند.
- کارگرانی که قرارداد پیمانی (شبه رسمی) با نهادهای دولتی بسته اند و بیمه هستند.
- کارگرانی که در بعضی از کارخانجات یا واحدهای صنعتی دارای قرارداد دائم هستند.
- کارگرانی که چه در بخش دولتی و چه خصوصی دارای قرارداد فصلی، کار معین یا موقت می باشند.
در هر پنج شکل مذکور ممکن است بیمه بیکاری آنان به سازمان تأمین اجتماعی توسط کارفرمایان پرداخته شده یا نشده باشد. بهمین لحاظ علیرغم بهره مندی از خدمات بیمه درمانی در طول خدمت، در صورت بیکاری جایگاه آنان ارتباط مستقیم با نحوه پرداخت یا قصور در پرداخت حق بیمه بیکاری به سازمان تأمین اجتماعی دارد. گرچه سازمان مزبور در هر حال موظف به پرداخت حق بیمه بیکاری است، اما چنانچه از پشتوانه کمتری برخوردار باشد قادر به پوشش مطلوب نخواهد بود.
دومین نکته ای که در این ارتباط لازم به گوشزد می باشد این است که رویه جاری مقرر می دارد کارگران قراردادهای دائم در صورتیکه در اثناء یا پایان قرارداد، بیکار شوند مشمول بیمه بیکاری می شوند. اما کارگران فصلی یا دارای قرارداد موقت (که ماهیت کار آنان غیر دائمی است) صرفاً در صورتیکه در حین کار اخراج شوند، می توانند از مزایای بیمه بیکاری استفاده کنند. بنابراین در صورت پایان مدت قرارداد های موقت و حتی تمدید مجدد جهاتی برای بهره مندی از مزایای مذکور وجود نداشته و لهذا نوع قراردادی که بسته می شود تأثیر مستقیمی در چگونگی تحت پوشش یافتن آنها از بیمه بیکاری است. نتیجه اینکه با توجه به گسترش قراردادهای موقت، مسئله ای که همواره نیروی کار از آن رنج می برد اینکه چرا قراردادهای آنها گرچه برای سالهای متمادی تمدید شود، باز هم آنان کارگران موقت تلقی می شوند.
مقررات و شرایط جاری
قانون بیمه بیکاری گروههای ذیل را از شمول قانون استثناء می کند.
- بازنشستگان و از کار افتادگان کلی
- صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه شدگان اختیاری
- اتباع خارجی
البته با توجه به اینکه بازنشستگان و از کار افتادگان و صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه شدگان اختیاری خود بخود از مفهوم و تعریف کارگر خارج می باشند بهتر است در تعیین قلمرو بیمه بیکاری گفته شود: کلیه کارگران مشمول قانون تأمین اجتماعی تابع قانون کار بجز اتباع خارجی، تحت پوشش قانون بیمه بیکاری قراردارند. لیکن در حال حاضر، کارگر تحت پوشش بیمه بیکاری چنانچه بدون میل و اراده خود بیکار شود می تواند از مزایای پیش بینی شده درقانون استفاده نماید. حق بیمه بیکاری 3% مزد یاا حقوق بیمه شده بوده و پرداخت آن بعهده کارفرماست و بسته به اینکه مدت اشتغال قبل از بیکاری او چه میزانی باشد مدت پرداخت مقرری مربوط متفاوت و به هر حال دارای سقف معینی است. در این گفتار بدواً شرایط استحقاق مزایای بیمه بیکاری و سپس میزان مقرری و مدت آن مورد بحث قرار می گیرد.
شرایط استحقاق مزایای بیمه بیکاری
امکان بهره مند شدن از مزایای بیمه بیکاری مستلزم وجود شرایط ذیل است:
- کارگر بدون میل و اراده بیکار شده و آماده به کار است، تشخیص بیکاری بدون میل و اراده و تعیین تاریخ وقوع بیکاری بیمه شده بعهده واحد کار و امور اجتماعی محل می باشد.
بنابراین چنانچه قصور یا تقصیر کارگر درانجام کار یا وظایف محوله در مراجع حل اختلاف احراز شود چنین کارگری حق استفاده از مقرری بیمه بیکاری را نخواهد داشت. درهمین ارتباط از سازمان تأمین اجتماعی پرسش و پاسخی به شرح ذیل به عمل آمده است:
سوال: بیمه شده ای بدلیل قصور در انجام وظایف محوله از کار بر کنار و متقاضی دریافت مقرری بیمه بیکاری می باشد آیا فرد مورد نظر محق به دریافت مقرری بیمه بیکاری می باشد یا خیر؟» پاسخ : بیکار شدگانی که وفق مقررات قانون کار و حسب آراء مراجع حل اختلاف مقرر در قانون مذکور به دلیل قصور از انجام وظایف محوله توسط کارفرما اخراج می گردند محق به دریافت مقرّری بیمه نخواهند بود. البته ضمن تطبیق پاسخ مزبور با مفاد قانون لازم است واحدهای تأمین اجتماعی توجه نمایند که تشخیص موضوع با واحد کار و اموراجتماعی محل خواهد بود و طبعاً با معرفی از واحد کار و امور اجتماعی لازم است بیمه شده بیکار تحت پوشش قرار گیرد و لذا مرجع تشخیص چنین موضوعی سازمان تأمین اجتماعی نیست.
از طرف دیگر در مواردی که اخراج کارگر موجه باشد ولی بدون میل و اراده تلقی گردد، مثل مواردی که بر اساس قانون کار اخراج موجه تشخیص می گردد، بیمه شده مشمول دریافت مقرری بیمه بیکاری خواهد بود. بدیهی است چنانچه حکم برگشت به کار کارگر صادر شود و کارگر بخواهد از اعاده به کار امتناع نماید این بیکاری با میل و اراده تلقی و مشمول استفاده از مزایای بیمه بیکاری نیست.
بیمه شده بیکار قبل از بیکار شدن حداقل 6 ماهه سابقه پرداخت حق بیمه بیکاری داشته باشد.
چنانچه بیکاری بوجود آمده ناشی از حوادث قهریه و غیر مترقبه مثل سیل، زلزله، آتش سوزی و جنگ و از این قبیل باشد ولی کارگر سابقه کار کمتر از شش ماه داشته و طبعاً حق بیمه مقرر او در مدت کارکرد پرداخت شده باشد، با چنین کارگری مثل اشخاصی که حق بیمه شش ماه پرداخته اند برخورد شده و مشمول دریافت مقرری بیمه بیکاری خواهند بود.
در رابطه با پرداخت حق بیمه همانطور که قبلاً اشاره شد پرداخت آن بعهده کارفرماست، چنانچه کارفرما به وظیفه قانونی خود عمل ننماید، این موضوع رافع مسئولیت سازمان تأمین اجتماعی در برقراری مقرری بیمه بیکاری نخواهد بود و همینکه ثابت شود کارگر در کارگاه مشمول قانون کار شاغل بوده مشمول بیمه بیکاری است و سازمان تأمین اجتماعی نیز وظیفه خواهد داشت حق بیمه وصول نشده را وفق ماده 50 قانون تأمین اجتماعی رأساً وصول نماید. نکته دیگری که لازم به ذکر است اینکه ضرورت ندارد حداقل شش ماه حق بیمه مزبور از طرف همان کارگاهی که بیکاری ناشی از آن است پرداخت شده باشد تا کارگر مشمول دریافت مقرری بیکاری باشد، بلکه جمع مدت پرداخت حق بیمه در کارگاههای مختلف مبنای محاسبه مقرری مزبور است.
- بیمه شده مکلف است ظرف 30 روز از تاریخ بیکاری با اعلام مراتب بیکاری به واحدهای کار و امور اجتماعی آمادگی خود را برای اشتغال اطلاع دهد.
چنانچه ظرف مدت مزبور موضوع به اداره کار و امور اجتماعی محل منعکس و بیکاری کارگر بدون میل و اراده تشخیص گردید حتی اگر این اعلام در اواخر مهلت مزبور باشد، پرداخت مقرری بیمه بیکاری از روز اول بیکاری او خواهد بود و در صورتی که بنا به معاذیر موجه کارگر نتواند در مهلت یاد شده مراتب را به واحد کار و اموراجتماعی اعلام نماید، موضوع به هیأت حل اختلاف کارگر و کارفرما منعکس و چنانچه این اعلام تا 3 ماه از تاریخ بیکاری باشد، از طرف مرجع مزبور بررسی و با احراز عذر موجه بیمه شدهه بیکار به موجب رأی اصداری، موضوع از طرف اداره کار و اموراجتماعی به واحد تأمین اجتماعی مربوط منعکس و مقرری از روز اول بیکاری برقرار می شود. با گذشت سه ماه از تاریخ بیکاری، مراجعه او به مراجع قانونی و سازمانی تأمین اجتماعی میسر نبوده و نمیی تواند تحت پوشش مزایای بیمه بیکاری قرارگیرد.
بیمه شده بیکار مکلف است در دوره های کارآموزی و سواد آموزی که توسط واحد کار و اموراجتماعی و نهضت سواد آموزی یا سایر واحدهای ذیربط تعیین می شود شرکت نموده و هر دو ماه گواهی مربوطه را به واحد تأمین اجتماعی تسلیم نماید.
بدیهی است در صورتی که بیمه شده بیکار با سواد باشد موضوع سواد آموزی منتفی و صرفاً کارآموزی های ارائه شده شامل او خواهد بود.
میزان مقرری بیکاری
میزان مقرری روزانه بیمه شده بیکار معادل 55% مزد یا کارمزد بیمه شده می باشد و چنانچه متأهل بوده و یا افراد تحت تکفل داشته باشد، برای هر نفر از افراد تحت تکفل تا چهار نفر،10% حداقل دستمزد روزانه به دریافتی او افزوده می شود به شرطی که از 80% متوسط مزد دریافتی او در زمان اشتغال بیشتر نباشد و به هر حال دریافتی مقرری بیمه بیکاری نباید از حداقل دستمزد کارگر ساده کمتر باشد. پس از اشتغال به کار مجدد بیمه شده بیکار، مقرری مزبور قطع می شود ولی چنانچه با معرفی واحد کار و امورر اجتماعی به کاری گمارده شود و مقرری آن کمتر از مقرری دریافتی از بیمه بیکاری باشد، با اعلام این موضوع از واحد کار و امور اجتماعی به شعبه تأمین اجتماعی مربوط، ما به التفاوت آن توسط سازمان تأمین اجتماعی پرداخت می شود.
مدت پرداخت مقرری بیکاری
مقرری بیکاری از روز اول بیکاری قابل پرداخت است و سقف زمانی پرداخت برای مجردین تا 36 ماه و برای متأهلین و متکلفین تا 50 ماه از تاریخ بیکاری با توجه به سنوات پرداخت حق بیمه است. در مورد افرادی که دارای 55 سال سن و بیشتر می باشند، سقف زمانی مزبور رعایت نشده و پرداخت مقرری بیمه بیکاری تا بازنشستگی آنان ادامه می یابد. چنانچه بیمه شده بیکار در اثناء استفاده از مقرری بیمه بیکاری به خدمت وظیفه اعزام شود یا زندانی گردد، چنانچه متأهل باشد مقرری بیمه بیکاری او قطع نمیی شود ولی اگر مجرد باشد در اعزام به خدمت قطع شده و در مورد زندانی شدن درصورت مجرم شناخته شدن مقرری قطع و پس از رفع مانع و اعاده از خدمت یا آزادی، چنانچه بیکار باشد مشمول دریافت مقرری بیکاری مزبور خواهد شد.
اضافه می نماید چنانچه کارگر در چند نوبت مجزا از مقرری بیمه بیکاری استفاده نماید، جمع مدت با احتساب دوره های قبلی ملاک بوده و مازاد بر سقف زمانی قانونی پرداختی صورت نمی پذیرد، مضافاً مدت دریافت مقرری بیکاری جزء سوابق پرداخت حق بیمه از نظر بازنشستگی، از کار افتادگی و فوت محسوب می گردد. در پایان این گفتار لازم به ذکر است که بهره مندی از مزایای بیمه بیکاری علی الاصول نباید مختص بیمه شدگانی باشد که کار مستمر و یا اصطلاحاً قرارداد کار غیر موقت دارند، بلکه کارگرانیی هم که درکارهای مستمر قرارداد موقت دارند چه اینکه در اثناء کار بدون میل و اراده بیکار شوند و یا در پایان قرارداد به کارشان خاتمه داده شود مشمول مزایای بیمه بیکاری خواهند بود.
