خیانت در امانت و مصادیق آن

«خیانت در امانت» تنها یک رذیله اخلاقی و رفتار ناپسند محسوب نمی‌شود، بلکه از چنان قبح اجتماعی برخوردار است که اغلب جوامع بشری با آن برخورد کیفری کرده و مرتکب آن را مستحق مجازات می‌دانند. برخلاف سایر جرایم علیه اموال و مالکیت، خائن در امانت از اعتماد دیگران سوء استفاده می‌کند و موجب رواج بی‌اعتمادی در جامعه می‌شود. به همین دلیل است که قبح اجتماعی این رفتار زشت از قبح اخلاقی آن جدی‌تر است و در حقوق کیفری همواره به عنوان یک جرم محسوب شده و قانونگذاران نیز در جرم‌انگاری آن شبهه‌ای نداشته‌اند.

یک قاضی دادگستری در خصوص جرم خیانت در امانت گفت: فصل نهم از قانون مجازات عمومی سال 1304، به موضوع کلاهبرداری و فصل 10 این قانون به موضوع «خیانت در امانت» اختصاص داشت. «سیدعلی کاظمی» با بیان اینکه جرایمی از قبیل «خیانت در امانت»، کلاهبرداری و سرقت، هم‌خانواده بوده و در دسته جرایم علیه اموال قرار می‌گیرند، افزود: این موارد در قانون مجازات اسلامی از یکدیگر تفکیک شده‌اند.

مصادیق «خیانت در امانت»

وی همچنین با بیان اینکه مواد 673 و 674 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی به بررسی موضوع «خیانت در امانت» پرداخته است، ادامه داد: در قانون مجازات عمومی سال 1304، سه ماده 239، 240 و 241 به موضوع «خیانت در امانت» می‌پرداخت. البته باید به این نکته توجه داشت که ماده 240 این قانون مشابه ماده 673 قانون مجازات اسلامی با موضوع سوءاستفاده از سفید امضا است.

همچنین ماده 241 قانون مجازات عمومی تا اندازه بسیاری با ماده 674 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات مشابهت دارد.این حقوقدان بیان کرد: بر اساس ماده 673 قانون مجازات اسلامی، هرکس از سفید مهر یا سفید امضایی که به او سپرده شده ‌است یا به هر طریق به‌دست آورده، سوءاستفاده کند به یک تا سه‌ سال حبس محکوم خواهد شد.

کاظمی با اشاره به ماده 674 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات نیز  اضافه کرد: در این ماده هرگاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته‌هایی از قبیل‌ سفته، چک، قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی‌ برسد و شخصی که آن اشیا نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود کند، به حبس ‌از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.

وی همچنین بیان کرد: یکی دیگر از موادی که در قانون مجازات عمومی سابق به بحث «خیانت در امانت» اختصاص داشت، ماده 239 بود که در قانون مجازات اسلامی از مواد مربوط به این جرم حذف شد و در قانون مجازات اسلامی در ماده 596 به بحث کلاهبرداری اضافه شد.

این قاضی دادگستری عنوان کرد: بر اساس ماده 596 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی، هرکس با استفاده از ضعف نفس شخصی یا هوی و هوس او یا حوایج شخصی افراد غیررشید به ضرر او نوشته یا سندی اعم از تجاری یا غیرتجاری از قبیل برات‌، سفته‌، چک‌، حواله‌، قبض و مفاصا حساب یا هرگونه نوشته‌ای که موجب التزام‌ وی یا برائت ذمه گیرنده سند یا هر شخص دیگر می‌شود به هر نحو تحصیل کند، علاوه بر جبران خسارات مالی به حبس از شش ماه تا دو سال و از یک میلیون تا ده میلیون ریال جزای نقدی محکوم ‌می‌شود و اگر مرتکب ولایت یا وصایت یا قیمومت بر آن شخص ‌داشته باشد مجازات وی علاوه بر جبران خسارات مالی از سه تا هفت سال حبس خواهد بود.

ماده 673 قانون مجازات اسلامی مصداق جعل

وی در ادامه این گفت‎وگو با بیان اینکه ماده 673 قانون مجازات اسلامی با عنوان «خیانت در امانت»، که مشابه یکی از مواد قانون مجازات عمومی است، به نحوی به عنوان کلاهبرداری و البته جعل محسوب می‌شد، اظهار کرد: این ماده به جعل مفادی نیز شبیه است و می‌تواند از مصادیق جعل باشد.کاظمی ادامه داد: در ماده 674 قانون مجازات اسلامی، استعمال، تصاحب، تلف و مفقود شدن اشاره شده است که باید نسبت به اموال منقول و غیرمنقول صورت گیرد تا عنصر مادی خیانت در امانت محقق شود.

ابهام در برخی موارد «خیانت در امانت»

کاظمی همچنین با بیان اینکه در خصوص «خیانت در امانت»، سوالاتی مطرح می‌شود، بیان کرد: در برخی موارد «خیانت در امانت»، حالات اشاره‌شده در ماده 674 قانون مجازات اسلامی وجود ندارد. به عنوان مثال گاه اموالی در اختیار یک کارگر منزل نیست ولی او این اموال را تصاحب، استعمال، تلف یا مفقود می‌کند. در چنین مواردی ابهام وجود دارد که آیا این مورد جزو موارد خیانت در امانت است یا خیر؟

این حقوقدان اضافه کرد: بر اساس یکی از نظریه‌های اداره حقوقی قوه قضاییه، اعمال این کارگر از مصادیق خیانت در امانت است، با وجود اینکه عنصر «سپردن» وجود نداشته است. وی در ادامه با اشاره به اینکه رباخواری جرم است، بیان کرد: برخی افراد به قرض دادن مبالغی به سایرین اقدام و در مقابل از فرد مورد نظر نوشته‌ای دریافت می‌کنند، مبنی بر اینکه «به فلان فرد تعدادی سکه امانت داده‌ام». در این شرایط اگر فرد در تاریخ مشخص، مبلغ مورد نظر را بازپرداخت نکرد، به دلیل اینکه فرد قرض‌دهنده یک ید امانی برای خود تعریف کرده است، فرد قرض‌گیرنده در صورت نپرداختن مبلغ مورد نظر، تحت تعقیب کیفری قرار می‌گیرد.

صرف تخلیه نکردن ملک، خیانت در امانت نیست

کاظمی در ادامه سخنانش با بیان اینکه در بعضی از موارد خیانت در امانت، استعمال، تلف و مفقود کردن وجود ندارد، افزود: ممکن است شیوه‌های دیگری برای تحقق این جرم وجود داشته باشد، به عنوان مثال فرد بی‌دقتی کرده و دیگری مالش را بدزدد یا تصاحب کند. در چنین مواردی نیز با تفسیری متفاوت می‌توان گفت که «خیانت در امانت» محقق شده است.

وی با اشاره به مواردی که مستاجر با انقضای مدت اجاره، اقدام به تخلیه ملک نمی‌کند، هم عنوان کرد: با توجه به ماده 674 قانون مجازات اسلامی، هرگاه اموال منقول یا غیرمنقول به عنوان اجاره به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که مسترد شود یا به مصرف معینی‌ برسد و شخصی که آن اشیا نزد او بوده آنها را به ضرر مالکان استعمال یا تصاحب یا تلف کند، به حبس ‌از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.

این قاضی دادگستری با بیان اینکه این مورد در سطح جامعه بسیار شایع است، ادامه داد: در چنین مواردی، مالک از مستاجر به دلیل تخلیه نکردن ملک تحت عنوان «خیانت در امانت» شکایت می‌کند؛ شکایتی که در مقطعی از زمان بسیار شایع بود تا اینکه اداره حقوقی قوه قضاییه در سال 82 در نظریه‌ای اعلام کرد که صرف عدم تخلیه مورد اجاره، پس از انقضای مدت اجاره یا استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کردن مورد اجاره به ضرر مالک نیست تا مشمول ماده 674 قانون مجازات اسلامی باشد. بنابراین صرف تخلیه نکردن، «خیانت در امانت» محسوب نمی‌شود.

وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا همه مصادیق جرم «خیانت در امانت» به شکل فعل مثبت و ایجابی قابل تحقق است یا اینکه این جرم با ترک فعل و به صورت سلبی نیز محقق می‌شود، گفت: در اینجا می‌توان مثالی مطرح کرد؛ اگر چوپانی که از تعدادی رمه نگهداری می‌کند، از تامین غذای این حیوانات خودداری کند و از این طریق موجب مرگ این حیوانات شود، اگر کوتاهی این فرد از روی عمد باشد، به طور قطع «خیانت در امانت» محقق خواهد شد.

همچنین صاحبان رمه می‌توانند به دلیل ورود خسارت و تلف اموال، دادخواست داده و خسارات وارده را مطالبه کنند.کاظمی خاطرنشان کرد: اگر در این مثال، سوءنیتی وجود نداشته باشد، فرد مسئولیتی ندارد و خیانت در امانت محقق نمی‌شود. در حقیقت تحقق جرم خیانت در امانت تا اندازه بسیاری به علم و عمد مرتکب، بستگی دارد.