یکی از راه‌های انتقال اموال به انسان ارث یا وصیت است که در صورت اختلال در این مورد انسان دچار لقمه حرام یا مشکوک می‌شود که آثار دنیوی و اخروی آن بسیار دردناک است. بسیاری از دعاوی مطروحه در دادگاه‌ها در مورد ارث و ورثه است که مشکلات زیادی را ایجاد کرده است. به همین منظور یعنی برای کاستن از دعاوی مطروحه در دادگاه‌ها و نیز برای کمک به انتقال صحیح و مشروع اموال موروثه به وَرَثه متوفّی، به بررسی برخی نکات ارث و وصیت می‌پردازیم.
چه کسانی ورثه شخص محسوب می‌شوند؟
به تمام کسانی که به واسطه رابطه نسبی (خونی) یا سببی (به واسطه ازدواج) از میّت ارث می‌برند، وَرَثه میّت می‌گویند. این افراد بهً سه دسته هستند و تا کسی از دسته جلوتر یا اولاد آن‌ها هر چقدر پایین‌تر برود وجود داشته باشد، نوبت به ارث بردن دسته بعدی نمی‌رسد.
افرادی که ارث می‌برند
- طبقه اول: پدر و مادر و اولاد میّت و با نبودن اولاد، نوه‌ها و با نبودن نوه، نتیجه‌ها و با نبودن آن‌ها اولاد آن‌ها هرکدام که به میّت نزدیک‌تر هستند ارث می‌برند و تا وقتی که کسی از این طبقه هنگام مرگ میّت زنده باشد افراد طبقه دوم ارث نمی‌برند.
- طبقه دوم: پدر بزرگ و مادر بزرگ میّت هرچه بالاتر بروند و نیز خواهر و برادر میّت و در نبود خواهر و برادر اولاد آن‌ها هرچه پایین‌تر بروند.
- طبقه سوم: عمو، عمّه، دایی و خاله میّت هرچه بالاتر بروند (با لحاظ نزدیک بودن به میّت) و در نبود این چهار گروه اولاد آن‌ها هر چه پایین‌تر بروند به تفصیلی که گذشت.
درباره ثلث اموال بدانید
به مقدار یک سوم تمام دارایی‌های میّت هنگام مرگ می‌گویند که شرعاً حق دارد در این مقدار از اموالش وصیّت کند و بیش از این اجازه ندارد مگر وَرَثه اجازه دهند. مثلاً اگر اموال شخصی عبارت باشد از خانه، تومبیل و حساب بانکی و قیمت آن‌ها به نود میلیون برسد، ثُلث آن می‌شود سی میلیون که شخص حق دارد در این سی میلیون وصیّت کند و نمی‌تواند حتی در یک ریال بیش از این مقدار وصیّت کند و اگر بیش از این مقدار وصیّت کند، مثلاً مقدار مصارفی که معیّن کرده به سی و دو میلیون برسد وَرَثه می‌توانند بیش از سی میلیون را اجازه ندهند یا برخی از آن‌ها اجازه دهند و برخی دیگر اجازه ندهند.
روش‌های وصیت کردن به ثلث اموال
یک مال مشخص را برای کسی یا مصرف خاصی معیّن کند که در این صورت فروش آن مال امکان ندارد مگر با اجازه صاحب جدید آن که در ضمن وصیّت معین شده است. مثلاً اگر شخصی بگوید که ثُلث اتومبیل من برای فلان کس باشد در این صورت آن شخص در یک سوم (دو دانگ) از اتومبیل با دیگر وَرَثه شریک می‌شود و بدون اجازه او نمی‌توان سهم او از آن اتومبیل را به کسی دیگر فروخت. ممکن است این گونه وصیت کرده باشد که از ثُلث اموالم پنج میلیون به فلان شخص بدهید که در این صورت وَرَثه می‌توانند اتومبیل را که مثلاً پنج میلیون ارزش دارد به شخص بدهند یا آن را فروخته و پولش را به او بدهند.
اصطلاحاتی که بهتر است بدانید
- موصی: کسی است که از حق خود در وصیّت تا ثُلث اموالش استفاده کرده و وصیّتی شفاهی یا کتبی از خود به یادگار گذاشته است.
- موصی له: افرادی که میّت برای آن‌ها سهمی از ثُلث اموالش معیّن کرده موصی لَه (بر وزن موسی) هستند.
وصیت برای بچه ای که به دنیا نیامده است
کسی که برای او مالی وصیّت می‌شود، باید هنگام وصیّت در جهان موجود باشد هر چند بچه‌ای باشد در شکم مادرش و هرچند که روح نداشته باشد. اما اگر به کلی وجود نداشته باشد وصیّت برای او صحیح نیست؛ مثلاً اگر بگوید فلان مال من برای بچه‌ای باشد که ممکن است فلان زن او را به دنیا بیاورد صحیح نیست ولی اگر زنی بچه‌ای را حامله باشد (در هر مرحله از حاملگی) می‌توان برای او مالی را وصیّت کرد. در این صورت اگر آن بچه حتی برای لحظاتی کوتاه زنده به دنیا بیاید آن مال را صاحب می‌شود و اگر مرده به دنیا بیاید آن مال را وَرَثه میان خود با احکام ارث تقسیم می‌کنند.
چه زمانی وصیت واجب می‌شود؟
- جایی که شخص به کسی بدهکار است و طلبکار هم سندی برای طلب خود ندارد و اگر میّت وصیّت به پرداخت آن بدهی نکند حق طلبکار از بین می‌رود.
- جایی که شخص امانت‌دار کسی بوده است و وَرَثه‌اش از این موضوع بی اطلاع هستند و سندی هم در دست صاحب امانت وجود ندارد.
- جایی که شخص در زمان حیاتش دچار گناه شده و واجبات مالی مثل زکات یا خمس را پرداخت نکرده است یا واجبات بدنی مثل حج و نماز و روزه را بجا نیاورده است.
- جایی که شخص اولاد صغیر یا دیوانه‌ای دارد که اگر برای آن‌ها قیّم و امین تعیین نکند، حق آن‌ها از بین می‌رود.
- جایی که شخص از کسی طلبکار است یا اموالی را در جایی یا حسابی مخفی کرده که اگر به اطلاع وَرَثه نرساند حق آن‌ها از آن اموال ضایع می‌شود.
مواردی که از اصل مال مصرف می‌شود
واجبات مالی و بدنی میّت مثل خمس، زکات، بدهی به مردم و اموال نذر شده یا مجهول المالک و همچنین حج واجبی که میّت بجا نیاورده است اعمّ از اینکه حج واجب باشد یا به واسطه نذر و قسم و عهد بر او واجب شده (چه وصیّت به همه امور کرده باشد چه وصیّت نکرده ولی ورثه از این امور اطلاع دارند) همگی این امور از اصل مال میّت (قبل از پرداخت ثلث اموال) انجام می‌شود و اگر چیزی زیاد آمد و وصیّتی داشت طبق آن عمل می‌شود.
وصیت کسی که خودکشی کند
وصیّت کسی که دارو یا سمّی به قصد خودکشی خورده است صحیح نیست و منظور وصیّتی است که بعد از خوردن سمّ انجام شود که این مورد به خاطر منع تصرّف در اموال نیست بلکه حکم جداگانه‌ای است.
آیا شخص می‌تواند کسی را از ارث محروم کند؟
بر خلاف تصور عمومی هیچ کس نمی‌تواند یکی از وَرَثه را از ارث خود محروم کند یعنی بگوید فلان پسر یا دخترم از ارث من محروم است و چنانچه کسی این حرف را هم بزند به حرف او توجّهی نمی‌شود و آن شخص نیز همانند دیگر وَرَثه و به اندازه سهمی که خدا برایش معیّن کرده ارث می‌برد.
زمانی که از شخص فوت شده دو نسخه وصیت یافت شود
چنانچه تصریح کرده که وصیّت اولی باطل است یا از جایی دیگر یقین پیدا شود که منظور او بطلان وصیّت اولی بوده باید بر طبق وصیّت دومی که دیرتر نوشته شده عمل کنند و اگر تصریحی به بطلان وصیّت اولی ندارد یا یقین به گونه‌ای که گفته شد پیدا نشود باید به این طریق عمل کرد: باید بندهای هر دو وصیّت را با دقت مطالعه کرد اگر در مورد یک چیز واحد دو نظر دارد باید به نظر دوم عمل کرد مثلاً در مورد تنها اتومبیلش در وصیّت اولی گفته که مال شخص «الف» باشد و در دومی گفته که مال شخص «ب» باشد که اتومبیل را به شخص «ب» می‌دهند چون در این بند، وصیّت دوم، اولی را باطل کرده است، اما اگر این چنین نبود یعنی وصیّت دوم، وصیّت اول را نفی نمی‌کرد باید به هر دو وصیّت عمل کرد.
مثلاً در اولی گفته که به شخص «الف» یک میلیون بدهید و در دومی گفته به شخص «ب» دو میلیون بدهید که هردو لازم‌الاجرا هستند.
محمد سعید رمضانی
