نگاهی به ماهیت و ارکان عقد مساقات

مساقات به معنای آب دادن و سیراب کردن بوده و قراردادی میان صاحب درختان یا باغستان، با عامل است که متعهد می‌شود به درختان و باغ رسیدگی و آنها را آبیاری کند و در نهایت محصول به‌دست‌آمده به نسبتی که قبلاً توافق کرده‌ بودند، میان هر دو تقسیم شود. ماده ۵۴۳ قانون مدنی می‌گوید:

«مساقات معامله‌ای است که بین صاحب درخت و امثال آن با عامل در مقابل حصه مشاع معین از ثمره واقع می‌شود که ثمره اعم از میوه، برگ و گل است.»

تفاوت مزارعه با مساقات در این است که در مزارعه زمین برای زراعت در اختیار عامل گذاشته می‌شود اما در مساقات، درختان مثمر جهت مراقبت، آبیاری و برداشت ثمره به عامل داده می‌شود .

ماهیت مساقات

مساقات یکی از عقود لازم است که بین مالک درخت و عامل منعقد می‌شود و فقط با رضایت متعاقدین یا از طریق اعمال خیار منفسخ می‌شود. بر اساس این عقد، عامل در مقابل سهمی که از ثمره درختان دارد، انجام عملیاتی از قبیل آبیاری، سم‌پاشی، هرس و پیوندزنی و نظایر آن را در مدت معین بر عهده می‌گیرد. عقد لازم مساقات مثل مزارعه منحل نمی‌شود؛ مگر به سبب اقاله یا فسخ به علت قانونی. بنابراین در صورت فوت هر کدام از مالک و عامل، ورثه قائم‌مقام مورث خواهد بود، اما اگر مساقات مقید به مباشرت عامل باشد، به فوت او عقد باطل می‌شود.

ارکان مساقات

هرمعامله از آن جهت که عقد به شمار می‌آید، دارای ارکانی است. بنابراین ارکان مساقات نیز عبارتند از:

• صیغه: ایجاب و قبول

ایجاب و قبول، دو انشا مرتبط با یکدیگرند که نخست ایجاب از سوی یکی از دو طرف عقد (موجب) انشا می‌شود و سپس قبول، از سوی دیگری (قابل) صورت می گیرد. گفتن ایجاب و قبول، به هر گونه‌ای که دلالت بر معنای آن داشته باشد، صحیح است، زیرا در واقع انشا، حاکی از امر و قصدی نفسانی است که ابراز آن به هر شکلی صحیح است.

• متعاملین: مالک و عامل

متعاملین یعنی مالک و عامل، دارای شرایطی هستند؛ از جمله:

1. بلوغ
2. عقل
3. اختیار،نابالغ (کودک)، مجنون و مکره (کسی که از روی اکراه‌، کاری را انجام داده باشد)، کارهایشان فاقد اعتبار شرعی است و جنبه حقوقی ندارد. شروط نام برده شده برای تمامی معامله‌کنندگان و در هر معامله‌ای الزامی است؛ چه آن معامله خرید و فروش باشد یا اجاره یا مساقات ومواردی از این دست.
4. عدم حجر: مالک نباید به سبب ورشکستگی یا سفاهت (عدم رشد) از تصرف (هرگونه استفاده و بهره‌برداری) دراموال خود ممنوع شده باشد. نکته: این شرط فقط اختصاص به مالک دارد؛ زیرا کار کردن عامل به عنوان مساقات، تصرف مالی محسوب نمی‌شود.
5. مالک باید ملکیت میوه و اصل درختان را با هم، یا میوه آنها را به تنهایی یا حداقل اختیار آنها را دارا باشد. زیرا در غیر این صورت معامله فضولی بوده و محکوم به بطلان است.

• مورد معامله: درختان

1. درختان مورد معامله و زمین باید معلوم و معین باشند.
2. در مساقات، درختان میوه باید دارای ریشه ثابت باشند؛ بنابراین مساقات خربزه و خیار که ریشه ثابتی ندارند، صحیح نیست.

شرایط خاص عقد مساقات

ماده ۵۴۵ قانون مدنی تصریح می‌کند «مقررات راجع به مزارعه که در مبحث قبل ذکر شده است، در مورد عقد مساقات نیز مرعی خواهد بود، مگر اینکه عامل نمی‌تواند بدون اجازه مالک، معامله را به دیگری واگذار یا با دیگری شرکت کند.» موضوع عقد مساقات درختان مثمر است، مدت باید معین باشد، عامل عهده‌دار عملیاتی در ارتباط با درختان است و سهم عامل باید به طور مشاع از ثمره درختان معین شود.

مدت مساقات باید معلوم بوده و کمتر از زمانی که میوه به دست می‌آید، نباشد. چون التزام طرفین به کاری که مدت آن مجهول باشد، ممکن نیست و اگر هم  مدت کمتر باشد، با اصل معامله در تضاد است. مدتی که در عقد مساقات معین می‌شود، باید به ماه و سال باشد و طوری تعیین شود که ثمره آنها به دست آید؛ بنابراین درختانی که در پاییز محصول می‌دهد، در زمستان محصولی نخواهد داد.

قرارداد مساقات باید قبل از روییدن میوه منعقد شده باشد و اگر بعد از آن باشد، تنها در صورتی معامله صحیح است که درختان نیاز به کارهایی مثل آبیاری داشته باشند؛ در غیر این صورت، معامله صحیح نیست. در معامله، سهم هر کدام باید به صورت کسر مشاع، مانند نصف یا ثلث از میوه‌ها باشد و اگر قرار بگذارند که به عنوان مثال 500 کیلو از میوه‌ها برای مالک و بقیه برای کارگر باشد، معامله باطل است. زیرا قانونگذار این قیدها را لازم دانسته است. عامل باید در ثمره درختان سهیم شود، مالک در عقد مساقات نمی‌تواند تمام محصول را خود برداشت کند و به عامل اجرت بدهد؛ در حقیقت، چنین اقدامی خروج از عقد مساقات است .

اگر طرفین عقد، قصد تقسیم امور باغبانی را دارند، کارهایی که قرار است مالک یا کارگر انجام دهند، باید مشخص شود. چون در صورت عدم تعیین نمی‌توان هیچ یک را به انجام آنها الزام کرد و در نتیجه معامله باطل است. در حقیقت، در عقد مساقات باید وظایف و عملیات عامل که همان باغبان است، مشخص و ذکر شود. انجام اعمالی که هر سال تکرار می‌شود، بر عهده عامل است و اعمالی که هر سال تکرار نمی‌شود، مگر در صورت پیش‌آمد حوادث، به عهده مالک است. به عنوان مثال، لایروبی قنات برای آبیاری و ساختن دیوار باغ از جمله اموری است که بر عهده مالک است .

فسخ یا بطلان عقد مساقات

بر اساس ماده ۵۴۴ قانون مدنی، «در هر مورد که مساقات باطل باشد یا فسخ شود، تمام ثمره، متعلق به مالک است و عامل، مستحق اجرت‌المثل خواهد بود.» در عقد مساقات درختان غیر مثمر مثل زبان گنجشک، اقاقیا، چنار، بید و نظایر آن را نمی‌توان به عامل سپرد تا از آن مراقبت کند. درختان موضوع عقد، باید مثمر باشند، مثل درخت نخل، درخت انار، درخت سیب و گلابی و درختان مرکبات که هر کدام از این درختان چندین سال عمر می‌کنند.

بوته‌هایی که دارای ریشه مستحکم هستند، مثل مو و تمشک می‌توانند مورد مساقات قرار گیرند همچنین درختان گل مثل گل سرخ که برای گلاب و عطر به‌کار می‌روند، در همین ردیف قرار دارند اما بوته‌هایی که طبیعتا اقتضای بقای بیش از یک سال ندارند، مثل هندوانه، خربزه و خیار نمی‌توانند مورد مساقات قرار گیرند. برای عقد مساقات لازم نیست طرف عقد مساقات مالک اصل درخت‌ها باشد ، بلکه کافی است که مالک منافع آنها باشد.