مورث و نقش آن در قانون مدنی جمهوری اسلامی چگونه است؟

ارث در لغت به معنای مالی است که از شخص متوفی (درگذشته) باقی مانده و در اصطلاح به معنای انتقال دارایی شخص متوفی به بازماندگان است که انتقال اموال و دارایی‌های شخص متوفی به بازماندگان، بدون اراده متوفی و بازماندگان او صورت می‌گیرد و به وی مورث گفته می شود.

اصطلاحات مرتبط در خصوص ارث

درک بیشتر مفهوم ارث، نیازمند تعریف مفاهیمی است که در ذیل می‌آید:

• متوفی: کسی که فوت کرده است.
• ترکه: مالی است که از متوفی باقی مانده است.
• وارث: شخصی است که از متوفی ارث می‌برد.
• نسب: ارتباط و اتصال فردی به دیگری به واسطه ولادت شرعی.
• خویشان نسبی: عبارت است از وابستگی شخصی به شخص دیگراز طریق ولادت؛ چه مستقیم باشد، مانند رابطه پسر و مادر و چه با واسطه باشد، مانند رابطه دو برادر که به واسطه پدر با یکدیگر خویشاوند هستند.
• خویشان سببی: خویشاوندی بین دو نفر که در اثرازدواج به وجود می‌آید، خویشاوندی سببی نامیده می‌شود؛ مانند رابطه داماد با مادر همسر یا خواهر همسر.

اشخاصی که به موجب نسب ارث می‌برند

اشخاصی که به موجب نسب ارث می‌برند، شامل سه طبقه‌ هستند:

1. طبقه اول: پدر و مادر، اولاد و اولاد اولاد.
2. طبقه دوم: اجداد، برادر و خواهر و اولاد آنان.
3. طبقه سوم: عمه‌ها، عموها، خاله‌ها، دایی‌ها و فرزندان آنان.

اگر اشخاص طبقه اول زنده باشند، طبقه دوم ارث نمی‌برند و همچنین اگر طبقه دوم فقط زنده باشند، طبقه سوم ارث نمی‌برند. به عنوان مثال شخصی می‌میرد و دو سال پس از او پدرش می‌میرد؛ بنابراین فرزند وی دیگر از پدربزرگ ارث نمی‌برد.

ارث زن

زن در صورت داشتن فرزند از شوهرش، از او یک هشتم ارث می‌برد و چنانچه آن مرد، سه یا چهار همسر عقد دائم داشته باشد، فقط همین یک هشتم بین آنان تقسیم می‌شود.اگر زن از شوهرش فرزند نداشته باشد، یک چهارم ارث می‌برد و نیز اگر مرد چند همسر داشته باشد، فقط همین یک چهارم میان زنان تقسیم می‌شود. زنی که در اثر ازدواج منقطع (ازدواج موقت) علقه زوجیت دارد، از همسر متوفایش ارث نمی‌برد و چنانچه اراده شوهر اینگونه باشد که همسرش که صیغه او است، از او ارث ببرد، اثر قانونی ندارد.

ارث مرد

در صورتی که زن فرزند نداشته باشد، مرد از زن، یک دوم ارث می‌برد و در صورتی که زن فرزند داشته باشد، یک چهارم ارث می‌برد. اگر زن بمیرد و وراثی نداشته باشد، شوهر تمام ترکه زن را به ارث می‌برد. اما اگر شوهر بمیرد و وراثی نداشته باشد، زن‌‌ همان نصیب خود را می‌برد و بقیه دارایی شوهر او همانند ترکه بی‌وراث، به دولت داده می‌شود.

ارث جنین

در مورد ارث جنین باید گفت که اگر جنین به دنیا بیاید و فقط یک گریه کند و بمیرد، ارث می‌برد و اگر تا زمانی که به دنیا نیامده است، موروثی بمیرد، در آن هنگام که تقسیم ما ترک می‌کنند، سهم یک پسر را برای او کنار می‌گذارند تا متولد شود.طبق ماده ۱۱۵۹ قانون مدنی، «هر طفلی که پس از انحلال نکاح متولد شود، ملحق به شوهر است؛ مشروط به اینکه مادر هنوز شوهر نکرده و از تاریخ انحلال نکاح تا روز ولادت طفل، بیشتر از ۱۰ ماه نگذشته باشد، مگر آن که ثابت شود که از تاریخ نزدیکی تا زمان ولادت، کمتر از ۶ ماه یا بیش از ۱۰ ماه گذشته باشد.»

ارث‌بری دو شخص دارای توارث

همچنین در خصوص شک داشتن در مورد تاریخ فوت دو نفر که در یک زمان مرده باشند، مطابق ماده ۸۷۴ قانون مدنی، «اگر اشخاصی که بین آنها توارث باشد، بمیرند و تاریخ فوت یکی از آنها معلوم و دیگری از حیث تقدم و تاخر مجهول باشد، فقط آن که تاریخ فوتش مجهول است، از دیگری ارث می‌برد.» به عنوان مثال، دو نفر بر اثر غرق شدن یک کشتی در دریا بمیرند و به طریقی، زمان فوت یکی از آنها مشخص شده اما زمان فوت فرد دیگر، مشخص نشود. در این صورت، فردی که تاریخ فوتش، نامشخص است، از دیگری ارث می‌برد.

فرزندخواندگی

درباره ارث فرزندخوانده باید گفت که فرزندخوانده از زن و شوهری که مادرخوانده و پدرخوانده او محسوب می‌شوند، ارث نمی‌برد و پدر و مادرخوانده نیز از زمره وراث فرزندخوانده نیستند.

موجبات انتقال ارث

1. از متوفی مالی به جا مانده باشد.
2. باید بین مورث (متوفی) و وارث، رابطه خویشاوندی وجود داشته باشد که این قرابت و خویشاوندی ممکن است سببی یا نسبی باشد. در رابطه نسبی ارث به وارث تعلق می‌گیرد و در رابطه سببی، زوجیت دائم موجب ارث می‌شود.
3. مورث فوت کرده باشد و وارث در زمان مرگ او زنده باشد.
4. جنینی که در شکم مادر است، به شرط آن که زنده متولد شود، از مورث خود ارث خواهد برد.
5. وارث مسلمان از مورث کافر ارث می‌برد اما کافر از مسلمان ارث نمی‌برد.

موانع ارث برای مورث

اموری که مانع ارث می‌شود، شامل موارد ذیل است:

• قتل

اگر کسی مورث خود را به طور عمدی بکشد، از ارث محروم می‌شود.

• لعان

در لعان، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی‌برند و فرزندی نیز که مورد نفی و لعان پدر خود واقع شده است، از او ارث نمی‌برد. در تعریف لعان می‌توان گفت که در این حالت، پدر، فرزندی را که در زمان زوجیت با همسرش به دنیا آمده است، از خود نفی می‌کند و او را فرزند خود نمی‌داند که تحت شرایطی شرعی، مراسم لعان برگزار می‌شود. در این صورت، رابطه وارث بین فرزند و پدر به وجود نخواهد آمد.

• نامشروع بودن فرزند

فرزند نامشروع از پدر و مادرارث نمی‌برد.

حجب نقصان

گاهی به دلیل بروز مانعی، سهم وارث از حد اعلی (سهم‌الارث بیشتر) به حد ادنی (سهم‌الارث کمتر) تنزل پیدا می‌کند.به عنوان مثال وجود فرزند، موجب کاهش سهم شوهر از نصف به یک چهارم و نیز کاهش سهم زن از یک چهارم به یک هشتم می‌شود. فقها از این نوع مانع به حجب نقصان تعبیر کرده‌اند. اگر کسی فوت کرد و از خود مالی به جا گذاشت پس از برداشت هزینه‌های کفن و دفن میت و تجهیز آن مانند سدر کافور هزینه حمل جنازه… باقی مانده بین وراث می‌شود.

موارد ارث‌‌بری زن همانند مرد

مواردی که زن مورث و همتای مرد ارث می‌برد، عبارت است از:

1. پدر و مادر متوفی، در صورتی که متوفی فرزند داشته باشد در این صورت، هر کدام از ابوین (پدر و مادر) یک ششم ارث می‌برند و سهم پدر در خصوص فرض مزبور، از مال فرزند بیشتر از سهم مادر نیست.
2. کلاله مادری کلاله مادری یعنی برادر و خواهر مادری متوفی که به اندازه مساوی ارث می‌برند؛ نه با تفاوت. به‌طوری که خواهر مادری متوفی معادل سهم برادر او ارث می‌برد نه کمتر از او.

مواردی که سهم زن بیشتر از سهم مرد است. مانند موردی که متوفی غیر از پدر و دختر، وارث دیگری نداشته باشد که در اینجا پدر یک ششم و دختر بیش از آن می‌برد همچنین در مواردی که متوفی دارای نوه باشد و فرزند‌های او در زمان حیات او مرده باشند که در اینجا نوه پسری سهم بیشتر و نوه دختری سهم کمتری می‌برد.