حمایت قانون از مخترعان و اطلاعاتی در مورد مدت زمان حمایت از اختراع

در حیات صنعتی یک جامعه اختراع و ورود ایده‌های نو به صنعت از اهمیت زیادی برخوردار است. اما در هیچ جامعه ای اختراعات از رشد و توسعه کافی برخوردار نخواهند بود مگر اینکه حمایت قانون از مخترعان و صاحبان ایده در آن کشور به عمل بیاید. در کشور ما قوانین و مقرراتی در این خصوص وجود دارد؛ در مورد اینکه این قوانین و مقررات تا چه میزان در حمایت قانون از مخترعان مفید و کارآمد هستند به گفت وگو با دکتر زهرا شاکری، حقوقدان و پژوهشگر تخصصی حقوق مالکیت فکری موسسه حقوق تطبیقی دانشگاه تهران پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

حمایت قانون از مخترعان

«زهرا شاکری» در پاسخ به اینکه یک اختراع باید دارای چه شرایطی باشد تا به ثبت برسد، می‌گوید:‌ به‌استناد قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب سال 1386، اختراع باید سه شرط داشته باشد:

• اول اینکه اختراع باید جدید باشد و سابقه‌ای از آن وجود نداشته باشد، به این معنا که در فن یا صنعت قبلا پیش‌بینی نشده باشد. یعنی چیزی نباشد که به ذهن هر کسی با همان تخصص و اطلاعات برسد.
• شرط بعدی این است که اختراع باید ابتکاری باشد، یعنی برای کسی که دارای مهارت معمولی است بدیهی و آشکار نباشد.
• و در نهایت شرط پایانی این است که اختراع باید کاربرد صنعتی داشته باشد، یعنی قابل ساختن باشد و قابلیت استفاده و تولید در صنعت را داشته باشد، یعنی گر‌ه‌ای از مشکلات صنعت جامعه را حل کند.

حقوق قانونی مخترعان

شاکری در مورد حقوقی که برای مخترع ایجاد می‌شود، می‌گوید: ثبت اختراع برای مخترع دو نوع حق ایجاد می کند. حقوق معنوی و حقوق مادی(مالی). حقوق معنوی مخترع حقی است که مخترع نسبت به نام خود برروی اختراع دارد.حقوق معنوی مخترع در حد حق بر نام اوست و این حداقل حق است. در نظام کپی رایت حق معنوی پررنگ‌تر از حق معنوی مخترع بر نام خود است. وی در خصوص حقوق مادی اختراع می‌گوید: مخترع علاوه بر حقوق معنوی، حقوق مادی هم دارد که این حقوق در کشورها و نظام های مختلف حقوقی متفاوت است، که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• حق تولید و تکثیر: در قانون مصوب ۱۳۱۰ و قانون جدید مصوب سال ۱۳۸۶ به این حق اشاره شده است و در صورتی که شخصی بدون اجازه دارنده ورقه اختراع، مبادرت به تولید و تکثیر آن کند، حقوق مخترع را نقض کرده‌است.
• حق عرضه برای فروش و فروش: در قانون ۱۳۱۰ قانون‌گذار صرفا به «حق فروش» اشاره کرده و به حق «عرضه برای فروش» اشاره‌ای نکرده است؛ اما در قانون جدید در ماده ۱۵، به هر دوی این حقوق اشاره شده و مورد حمایت قانون از مخترعان قرار گرفته‌اند.
• حق واردات و صادرات: در قانون سال ۱۳۱۰ از این حق حمایت قانون از مخترعان  نشده و سخنی به میان نیامده بود؛ اما قانونگذار در قانون جدید این نقیصه را برطرف و در ماده ۱۵ به این حق اشاره کرده است و واردات و صادرات کالای اختراعی را جزو حقوق مادی مخترع برشمرده است.
• حق ذخیره: این حق نیز مانند مورد قبل، در قانون ۱۳۱۰ مسکوت بوده و مورد حمایت قانون از مخترعان قرار نگرفته است؛ اما در ماده ۱۵ قانون سال ۸۶ حق ذخیره به قصد عرضه برای فروش، فروش یا استفاده از فرآورده مورد حمایت قرار گرفته است.
• حق استفاده: این حق در ماده ۳۳ قانون قدیم (۱۳۱۰) به صراحت مورد پذیرش قرار نگرفته؛ ولی در ماده ۱۵ قانون جدید قانونگذار صراحتا استفاده از فرآورده و فرآیند اختراعی را جزو حقوق دارنده ورقه اختراع برشمرده است.

مدت زمان حمایت از اختراع

به گفته این حقوقدان، طول دوره حمایتی اختراع تا 20 سال پس از ثبت اختراع است، بعد از 20 سال اختراع به مالکیت عمومی در می‌آید و همه می‌توانند آزادانه آن را توزیع کنند. لازم به ذکر است که حق معنوی همیشگی است، یعنی نام مخترع همیشه بر روی اختراعش باقی خواهد ماند و این حق مادی اختراع است که بعد از 20 سال از بین می‌رود و اختراع وارد قلمرو عمومی می‌شود.

این پژوهشگر در بیان مزایای ثبت اختراع می‌گوید: ثبت اختراع مزایایی را برای مخترع و جامعه‌اش به‌همراه دارد. علاوه بر مزایای مالی‌ که برای مخترع ایجاد می‌کند، اعتبار و شهرتش در میان افراد جامعه افزایش پیدا می‌کند، چراکه او یک مشکل فنی جامعه را حل کرده است و به همین خاطر قابل احترام است. هم‌چنین وقتی یک اختراعی انجام می‌شود،  مشکلی از مشکلات جامعه حل می‌شود و جامعه یک درجه به توسعه و رفاه نزدیک‌تر می‌شود و زمینه برای دیگر مخترعین و افراد جامعه ایجاد می‌شود که در راستای اختراع ثبت شده به ایده‌های نوین برسند و دست به اختراع جدید بزنند.

همچنین این حقوقدان، در زمینه تجاری‌سازی اختراع خاطر‌نشان می‌کند: تجاری‌سازی عبارت است از تلاش یک شرکت برای بهره‌برداری از نوآوری‌ها از طریق ارائه فناوری‌های نوین در قالب محصولات، فرآیندها و خدمات قابل استفاده و فروش در بازار، تجاری‌سازی موفق به عوامل متعددی بستگی دارد. تجاری‌سازی دارایی‌های فکری، یک فرآیند بسیار پیچیده و همراه با ریسک است که نیاز به زمان و هزینه زیادی دارد و حتی ممکن است با شکست روبرو شود. بررسی‌ها نشان می‌دهند که معمولا از مجموع اختراعاتی که ثبت می‌شوند، تنها درصد اندکی به محصولات جدید تبدیل و به بازار عرضه می‌شوند، زیرا این کار بسیار دشوار است و به تخصص، سرمایه‌گذاری و منابع فراوانی نیاز دارد.

تجاری‌سازی اختراعات مخترعان

وی در پاسخ به اینکه آیا قوانینی برای تجاری‌سازی اختراع مخترع وجود دارد یا خیر ‌می‌گوید: یک‌‌سری دانشگاه‌ها و موسسات، آیین‌نامه دارند، ولی قانون مصوب مجلس در این رابطه نداریم. قوانین حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی، به تسهیل تجاری‌سازی کمک می‌کنند. دستورالعمل‌های داخلی وزارت‌‌خانه‌ها نیز در این باب ‌وجود دارند.

پس می‌توان گفت که ما مشکل قانونی نداریم، مشکل اصلی در رابطه با اجرای قوانین موجود است. مخترعین معمولا جوانند و وابستگی به جایی ندارند و اکثرشان هم تمکن مالی خوبی هم ندارند و بیشتر هزینه‌های لازم برای اختراع و ثبت آن را خودشان تقبل می‌کنند، مخترعین، اکثرا نمی‌توانند از حقوق خود دفاع کنند یا از مشاوران و کارشناسان استفاده کنند. علی‌رغم وجود حق در عمل ممکن است که نتوانند حق خود را اعمال کنند و البته گاهی هم حقشان نقض می‌شود. اصولا بعد از انعقاد قرارداد برای تجاری سازی، در تقسیم مالکیت و منافع دچار مشکل می‌شوند. رویه واحد هم وجود ندارد و بیشترشان در قراردادها حقشان تضییع می‌شود، چون قانون خلاها و مشکلاتی دارد، به خصوص از نظر حمایت‌های مالی و معنوی از مخترع، که باید مرتفع شوند.

توصیه به مخترعین و مالکین فکری

از مسائل مهم مخترعین، خلاء دانش است برای حفظ حقوق خود، پس حتما باید با مشاوران حقوقی مشورت کنند، چه قبل از ثبت و چه بعد از ثبت اختراع. بهتر این است که در تمامی مراحل ثبت اختراع تا زمان بهره‌برداری از آن و حتی در زمان تجاری‌سازی، تحت نظر و مشاوره فرد متخصص صاحب تجربه باشند تا خدایی ناکرده بعدها دچار مشکلات عدیده نشوند. برای تجاری‌سازی اختراعشان از مشاوران حقوقی کمک بگیرند که حقشان تضییع نشود تا در قراردادهای فروش که می‌بندند زیان نکنند.

وظایف دولت در حمایت از مخترعان

شاکری با اشاره به اهمیت حمایت‌های دولتی از مخترعان اضافه می‌کند: دولت هم در زمینه حمایت از مخترع وظایفی دارد. دولت به‌عنوان بزرگ‌ترین مدیر اجرایی کشور وظیفه دارد که به حمایت از مخترعین کشور توجه ویژه کند، مثلا دولت می‌تواند مراکز مشاوره‌ای ایجاد کند که به‌طور رایگان به مخترعین خدمات ارائه دهند. البته دولت در حال حاضر به‌طور محدود این مراکز را ایجاد کرده است اما این مقدار کافی نیست، باید ارائه خدمات در این زمینه فراگیر شود تا تمامی مخترعین جوانی که تمکن مالی ندارند اما از استعداد خوبی برخوردار هستند، بتوانند به‌طور رایگان از مشاوره استفاده کنند. درباره نارسایی‌های قانون نیز خوشبختانه قانون ثبت اختراعات و علائم تجاری و طرح‌های صنعتی در حال اصلاح است تا خلاها و کمبودهایش برطرف شود.