ازدواج یک نهاد حقوقی است. هر چند بسیاری از کارشناسان بر این باورند که در ازدواج، اخلاق حرف اول را می‌زند و باید سعی شود تمامی مناسبات درون خانواده از طریق اخلاق مرتفع شود، اما صحت این جمله را نباید دلیلی بر بی‌اهمیتی آگاهی زوجین از قواعد و مقررات مرتبط با ازدواج دانست. یکی از موضوعات مهم در عقد نکاح، مهریه است. انواع مهریه و روش‌های دریافت آن موضوعی است که حتما باید قبل از ازدواج و تعیین مهر برای زوجین مشخص و معلوم باشد. در این باره، به گفت‌وگو با دکتر «محمدجواد صفار» عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی نشستیم.
زمان مالکیت مهریه چه زمانی است؟
یکی از مقرراتی که قانون مدنی پیش‌بینی کرده زمان تملک مهریه است؛ بدین معنی که آیا در زمان عقد نکاح زن صاحب مهر است یا اینکه زن پس از آغاز روابط زناشویی حق تملک بر مهریه می‌یابد. این موضوع به این دلیل مطرح می‌شود که مبحثی از طرف عوام و حتی بعضی از خواص به میان می‌آید بدین مفهوم که تا قبل از این رابطه، فقط نصف مهریه به زن تعلق می‌گیرد. پس رابطه زناشویی و سپس عقد و نکاح مُملک مهر است، در حالی که در قانون مدنی مقرر شده است به محض اینکه عقد نکاح منعقد شد، حقوق و تکالیف زوجه جاری می‌شود و یکی از حقوق زوجه حق او نسبت به مهر است.
در ماده1092 قانون مدنی آمده است که اگر واقعه طلاق قبل از نزدیکی رخ دهد، مهر را نصف می‌کند؛ بنابراین، زن به محض جاری شدن عقد نکاح، صاحب تمام مهر است. پس نکاح مُملک تمام مهر است و بعد از عقد، مطالبه مهر امکان دارد. فقط کافی است که زن زوجیت خود را اثبات کند.
کمی درباره شرایط پرداخت مهریه بفرمایید.
نظامات حقوقی خانواده در کشور ما یا قانونی است یا قراردادی. بر فرض اینکه زوجین بر شرایط پرداخت مهر سکوت کنند، احکام قانون مدنی جاری است و قانون مدنی چون نکاح را مملک مهر می‌داند، بنابراین از نظر قانون مدنی پرداخت مهر حال است و نه مدت‌دار. به عبارت دیگر، مهر عندالمطالبه است و هر زمان که زن بخواهد، می‌تواند مهرش را مطالبه کند. اما قانون این اجازه را داده است که در مورد زمان پرداخت مهر هر نوع توافقی انجام دهند. در مورد نحوه پرداخت مهر باید گفت که مهر می‌تواند حال باشد و مؤجل و از طرفی منجز یا معلق باشد.
در اینجا باید به این نکته توجه کرد که قرارداد مهر معلق صحیح است، اگر چه نکاح معلق صحیح نیست. در قانون مدنی، در خصوص مؤجل قرار دادن مهر مقرر شده است که زوجین می‌توانند بر سر مهر توافق کنند و برای آن مدت بگذارند. بنا برماده ۱۰۸۳ قانون مدنی، برای تأدیه همه یا قسمتی از مهر می‌توان مدت یا اقساطی قرار داد.
در قانون، درباره انواع مهریه هم حرفی به میان آمده است؟
البته مهر اقسام متفاوتی دارد. زمانی مهر مال منقول و زمانی غیرمنقول است. در مال غیرمنقول، چون در اسناد ازدواج که در دفترخانه ازدواج تنظیم می‌شود نمی‌توان مهر غیرمنقول را به ثبت رسانید، ابتدا مهر غیرمنقول در دفترخانه ثبت اسناد به ثبت می‌رسد و مراتب ثبت در دفتر ازدواج از سوی سردفتر ازدواج انجام می‌شود. اما مهر منقول را خود دفترخانه ازدواج ثبت می‌کند.
از سوی دیگر، مهر می‌تواند مال مادی باشد یا مال معنوی، مثل حق ثبت، حق مؤلف یا حق اختراع. قطعا در این‌گونه مهرها ثبت‌نامه آن کالای غیرمادی هم باید وجود داشته باشد. اموال مادی می‌تواند منقول باشد یا غیرمنقول، عین باشد یا منفعت. از نظر حقوق ایران، حتی بعضی از اموال هستند که عنوان فعل یا عمل را دارند؛ یعنی در بعضی موارد افعال اشخاص نیز مالیت دارد و می‌تواند مهر واقع شود، مثل کسی که خدمات آموزشی خود را وقف کند یا خدمات پزشکی خود را مهر قرار دهد. در یک کلام، مهر باید مال باشد و مال صورت‌های متفاوتی دارد. از لحاظ حقوقی، مال صورت‌های متنوعی دارد و فقط به مادیات مربوط نمی‌شود. اما در عقدنامه‌ها، مهریه‌ها بیشتر وجه رایج، سکه یا زمین وساختمان است.
چند سال پیش باب شده بود که مهریه‌های نامرسوم را کابین زن قرار می‌دادند. نگاه قانون به این مورد چیست؟
در سال‌های اخیر مهریه‌هایی مرسوم شد که بحث‌برانگیز است، مثل اینکه عضوی از اعضای بدن زوج را مهر قرار دهند! همیشه این سؤال مطرح است که آیا اینها می‌توانند مهر باشند یا نه. به اعتقاد بیشتر حقوقدانان، پاسخ منفی است، چون مهر دو شرط باید داشته باشد: مالیت و قابلیت داد و ستد. اعضای بدن آدمی اگر هم مالیت داشته باشند، قابلیت داد و ستد ندارند. البته به نظر من، اعضای بدن حتی مالیت هم ندارند، گرچه حق اختصاصی جوارح و اعضای بدن می‌تواند مورد انتقال باشد. در نتیجه، نحوه پرداخت مهر بر اساس قراردادی است که در آن طرفین با هم توافق می‌کنند یا سکوت می‌کنند که در حالت دوم، حکم قانون جاری می‌شود و حکم قانون هم بر حال بودن و عندالمطالبه بودن مهر دلالت دارد.
مهریه عندالاستطاعه چگونه مهریه‌ای است؟
در شیوه‌های ادای مهر، یک اصل یا قاعده کلی در حقوق وجود دارد و آن تأدیه دِین است. پرداخت مهر یعنی پرداخت دین. پرداخت دین به چند صورت قابل طرح است. یک صورت این است که طلبکار یا داین به بدهکار یا مدیون بگوید «هر وقت داشتی، دِینت را ادا کن.» این شکل از پرداخت عندالاستطاعه است. صورت دیگر پرداخت دین این است که مدیون اعلام می‌کند که «هر وقت خواستم، دِینم را ادا می‌کنم» یا طلبکار می‌گوید «هر وقت خواستی، دِینت را ادا کن.» این صورت از لحاظ حقوقی باطل است، زیرا دین یک نوع تعهد است و پرداخت آن را نمی‌توان به خواست مدیون موکول کرد.
این عبارت مؤید آن است که طلبکار هیچ‌گونه الزامی بر ادای دین برای مدیون ایجاد نکرده و بدیهی است که مدیون هم خود پذیرای الزام و تعهد نخواهد شد. در نتیجه، پرداخت دین آن‌قدر به تأخیر می‌افتد که ارزش آن به صفر تنزل می‌یابد، زیرا اجل یا همان زمان در تعهدات مالی در ارزش اقتصادی آن مؤثر است. پولی که امروز باید گرفته شود، یک سال دیگر بسیار بی‌ارزش‌تر می‌شود.
نگاه قانون به مهریه عندالمطالبه چیست؟
راه دیگر ادای دین این است که طلبکار به مدیون بگوید «هر وقت خواستم، دین را ادا کن.» این روش درباره مهریه همان مهریه عندالمطالبه است. در نتیجه، باید گفت که اگر پرداخت دین به خواست مدیون موکول شود، چنین تعهدی باطل است و اگر به خواست طلبکار موکول شود، صحیح است. چنین دینی را عندالمطالبه می‌گوییم و اگر هم به قدرت مالی بدهکار موکول شود (یعنی هر وقت داشت، دین را ادا کند) دین عندالاستطاعه خواهد بود.
امروزه در عقدنامه‌ها هر دو قید به کار رفته و سردفتر هنگام اجرای عقد از زوجین یا زوجه سؤال می‌کند که مهریه عندالمطالبه است یا عندالاستطاعه. در این صورت، اعلام زوجه که قطعا با توافق زوج همراه است، در دفترازدواج ثبت می‌شود. بعضی مواقع به دلیل ناآگاهی، خانم‌ها قید عندالاستطاعه را می‌پذیرند، اما این یک ریسک است، چون تفاوت مهر عندالمطالبه با مهر عندالاستطاعه از زمین تا آسمان است. درست است که در هر دو حالت، دین ادا می‌شود، اما در اولی هر وقت خانم مطالبه کند، اما در دومی هر وقت مرد داشته باشد، دین ادا خواهد شد.
روشنک محمدی
