حضانت فرزند یکی از مهم ترین مسائل جامعه ما به شمار می رود که در علم حقوق نیز به همان اندازه از اهمیت بالایی برخوردار است. در قانون ایران شرایط خاصی برای حضانت فرزند در نظر گرفته شده است و والدین می بایست مطابق ضوابط قانونی این وظیفه مهم را برعهده بگیرند.
به طور کلی موضوع سلب حضانت فرزند زمانی مطرح می شود که والدین به دلایل مختلف از هم جدا شده اند یا به صورت رسمی طلاق گرفته اند.
درواقع در این شرایط فرزندان قربانی روابط زناشویی بین مرد و زن می شوند و ادامه زندگی آن ها را تحت تاثیر قرار می دهد.
متاسفانه برخی از والدین توجه خاصی به عواقب بعد از دوران جدایی خود ندارند و زندگی فرزندان خود را با مشکل مواجه می کنند. مسئله نگهداری و سرپرستی فرزندان در این شرایط می تواند جزو چالش های بزرگ بعد از دوران جدایی والدین محسوب شود.
کودک در هر زمانی نیاز به نگهداری، سرپرستی و حمایت عاطفی و جسمی دارد و نباید حق و حقوق قانونی او به هر دلیلی تضییع شود. به همین جهت در خصوص حضانت اطفال مطابق با قواعد حقوق مدنی رفتار می شود.
در ارتباط با نحوه و مدت زمان نگهداری از اطفال همواره بین والدین اختلاف وجود دارد و هیچ کدام قصد کوتاه آمدن از این مسئله را ندارند، زیرا حضانت طفل را جزو حق و وظیفه شرعی و قانونی تلقی می کنند. در قانون برای حل این اختلافات روش های مختلفی در نظر گرفته شده است و تا حدود زیادی مسائل مربوط به حضانت برطرف گردیده است.
امروزه حجم بالایی از پرونده های دادگستری به موضوع سلب حضانت فرزند اختصاص یافته است و احکام مختلفی در این زمینه صادر شده است که البته آرا بسیاری در این زمینه از سوی مراجع تجدید نظر و حتی دیوان عالی کشور نقض شده است. عدم اطلاعات حقوقی کافی در این زمینه می تواند مشکلات فراوانی را برای طرفین به وجود آورد.
در هر صورت بحث حضانت فرزند جزو چالش های اصلی روز جامعه ما به شمار می رود که البته اینگونه مسائل همواره در بین حقوقدانان مورد اختلاف بوده است. موضوعی که قانون کشور ما در خصوص حضانت به آن توجه می کند، میزان توانایی والدین در نگهداری فرزندان خود می باشد و چنانچه قانون تشخیص دهد که مرد یا زن از عهده سرپرستی فرزند خود بر نمی آید، امکان سلب حضانت از آن ها وجود دارد.
با توجه به اهمیت بالای حضانت کودکان و فرزندان، در ادامه مطلب به طور مفصل به این موضوعات می پردازیم.
مفهوم حضانت فرزند
حضانت در لغت به معنای بغل گرفتن کودک و پرورش دادن کودک می باشد اما در اصطلاح عام مفهوم دیگری دارد و عبارتست از نگهداری و حمایت عاطفی و جسمی توسط شخص یا اشخاصی که با توجه به حکم قانون تعیین می شوند.
در عرف جامعه ما حضانت به مفهوم سرپرستی و نگهداری کودکان توسط پدر و مادر است که هر کدام تا شرایط سنی مشخص حق حضانت از فرزندان خود را دارند.
البته در منابع فقهی تعاریف مختلفی در ارتباط با حضانت فرزند به عمل آمده است که در نهایت به مفهوم سرپرستی و نگهداری و همچنین حمایت عاطفی ختم می شود. البته مطابق قانون افرادی که از صلاحیت و توانایی نگهداری اطفال برخوردار هستند، می توانند مسئولیت حضانت را برعهده بگیرند.
حضانت فرزند در قانون مدنی
ماده 1168 قانون مدنی، حضانت از اطفال را جزو حق و تکلیف والدین قرار داده است. به گونه ای که نگهداری از طفل علاوه بر حق قانونی پدر و مادر، وظیفه شرعی آن ها نیز به شمار می رود. حق یا تکلیف بودن حضانت فرزندان هر کدام باعث بروز نتایج مختلفی می شود و یقینا حضانت کودکان را تحت تاثیر قرار می دهد.
به طور کلی در زمینه حضانت فرزندان که حق یا تکلیف است، میان فقها اختلاف نظر وجود دارد.
برخی از فقها بر این باورند که حضانت طفل جنبه حق دارد و والدین بر این اساس می توانند مسئولیت سرپرستی فرزند خود را قبول کنند یا این حق را از خود سلب کنند. اما نظر برخی دیگر از افراد این است که موضوع حضانت اطفال، تکلیف شرعی برعهده پدر و مادر می باشد و آن ها نمی توانند چنین وظیفه ای را از خود سلب کنند و باید به بهترین شکل ممکن تکلیف قانونی خود را انجام دهند.
اگر بخواهیم به نتیجه گیری کلی در این زمینه برسیم، به نظر حق و تکلیف بودن حضانت که در قانون آمده است، صحیح تر و جامع تر می باشد و نمی توان این دو ویژگی را از مسئله حضانت جدا در نظر گرفت.
ماده 1172 قانون مدنی در این زمینه بیان می کند: «هیچ یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل به عهده آن ها است از نگهداری او امتناع کند. در صورت امتناع یکی از ابوین حاکم باید به تقاضای دیگری یا به تقاضای قیم یا یکی از اقرباء و یا به تقاضای مدعی‌العموم نگهداری طفل را به هر یک از ابوین که حضانت به عهده اوست الزام کند و در صورتی که الزام ممکن یا موثر نباشد، حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تامین کند.»
مطابق ماده مزبور، تا زمانی که حضانت طفل برعهده یکی از والدین باشد، هیچ کدام از آن ها حق امتناع از تکلیف قانونی خود را ندارد. در این صورت اگر پدر یا مادر سرپرستی فرزند خود را در مهلت قانونی برعهده نگیرد، قانون وی را ملزم به انجام این کار می کند. همچنین در صورتی که الزام به حضانت فرزند تاثیر خاصی نداشته باشد یا انجام چنین امری امکان پذیر نباشد، هزینه حضانت توسط پدر و در صورت فوت وی از سوی مادر تامین می شود.
با توجه به آنچه که در قانون مدنی ذکر شد، حضانت فرزندان حق و تکلیفی بر عهده والدین است. به این معنا که والدین حق دارند به نگهداری و تربیت فرزند خود بپردازند و همچنین به لحاظ قانونی، والدین مکلف به این امر شده اند. پس در صورتی که یکی از والدین از انجام این کار خودداری کند، دیگری می تواند الزام او را از دادگاه بخواهد.
سلب حضانت فرزند از والدین
اشخاصی که وظیفه حضانت از فرزندان خود را برعهده دارند، باید صلاحیت های لازم برای انجام این امر را داشته باشند. در غیر این صورت قانون وظیفه سرپرستی و نگهداری اطفال را به فرد دیگری محول می کند. درواقع عدم صلاحیت اخلاقی یا هرگونه سوء معاشرت و سوء رفتار با طفل می تواند موجبات سلب حضانت از پدر یا مادر را فراهم کند.
در مواردی ممکن است ادامه زندگی فرزندان با پدر یا مادر بعد از جدایی، امنیت مالی و جانی آن ها را به خوبی تامین نکند که در این صورت امکان سلب حضانت از هرکدام از والدین وجود دارد.
حضانت فرزندان توسط اشخاصی که صلاحیت دار نیستند، می تواند منجر به صدمات روحی و جسمی به آن ها شود و طبیعتا تکلیف نگهداری از عهده این اشخاص خارج می شود. زمانی که پدر یا مادر، حضانت فرزند یا فرزندان خود را برعهده می گیرند، باید بتوانند نیاز های ضروری آن ها را فراهم کنند و شرایط امنیتی و آسایش اطفال مانند گذشته برقرار باشد.
پس در مجموع امنیت مالی، جانی، آسایش و موارد ضروری زندگی اطفال باید توسط اشخاص عهده دار حضانت به خوبی فراهم و تامین شود. مصادیقی چون عدم مواظبت طفل و عدم صلاحیت اخلاقی والدین می تواند مصادیق سلب حضانت به شمار رود.
سلب حضانت فرزند در چه مواردی اتفاق می افتد؟
دادگاه می تواند در صورت وجود یکسری شرایط قانونی، حضانت طفل از پدر و مادری که عهده دار این وظیفه می باشند را سلب نماید.
هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، دادگاه می تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضایی، هر تصمیمی را که برای حضانت طفل صلاح بداند، اتخاذ کند.
دادگاه می تواند نظر و تصمیم اقربا طفل و قیم او یا درخواست رئیس حوزه قضایی را در مورد سلب حضانت فرزند اعمال کند.
حال ممکن است این سوال مطرح شود که سلب حضانت فرزند در چه مواقعی رخ می دهد و چه شرایطی باید وجود داشته باشد تا حضانت طفل از پدر و مادر گرفته شود؟
مطابق ماده 1173 قانون مدنی، موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است که می تواند منجر به سلب حضانت فرزند شود:
- اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار.
- اشتهار به فساد اخلاق و فحشاء.
- ابتلا به بیماری های روانی با تشخیص پزشکی قانونی.
- سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشاء، تکدی گری و قاچاق.
- تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
در صورتی که پدر یا مادر دارنده سرپرستی طفل، به انواع مواد مخدر و مشروبات الکی و انجام قمار اعتیاد داشته باشد، امکان سلب حضانت از آن ها وجود دارد. همچنین داشتن ویژگی هایی نظیر فساد اخلاقی و فحشاء می تواند از مصادیق بارز سلب حضانت به شمار رود.
داشتن بیماری های خفیف نمی تواند از مصادیق سلب حضانت به شمار رود. درواقع اگر پدر یا مادر، دچار بیماری های روحی روانی شدید شده باشند که از سوی پزشکی قانونی نیز تایید شده باشد، مطابق قانون امکان نگهداری از فرزندان خود را ندارند.
چنانچه هر کدام از والدین، فرزندان خود را به انجام کار های خلاف قانون و عرف جامعه اجبار کنند، حق حضانت از آن ها سلب خواهد شد. همچنین در صورت ضرب و جرح طفل از سوی پدر یا مادر به گونه ای که این امر به صورت مستمر ادامه داشته باشد، سلب حضانت صورت می گیرد.
نکات مهم پیرامون حضانت فرزند
- حضانت فرزندان در وهله اول برعهده پدر یا مادر است. در صورت فوت هر کدام، حضانت به دیگری داده می شود. اما در صورتی که پدر و مادر هر دو صلاحیت نگهداری اطفال را نداشته باشند، حضانت برعهده جد پدری خواهد بود که در صورت فوت آن ها، این وظیفه به اقربای طفل محول می شود.
- برای حضانت و نگهداری طفلی که پدر و مادر او جدا از یکدیگر زندگی می کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است. بعد از هفت سالگی درصورت حدوث اختلاف، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه می باشد.
- اگر مادر در مدتی که حضانت طفل با او است، مبتلا به جنون شود یا با دیگری شوهر کند، حق حضانت با پدر خواهد بود.
- در صورت فوت یکی از ابوین حضانت طفل با آن که زنده است خواهد بود، هر چند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد.
- در صورتی که به علت طلاق یا به هر علت دیگر پدر و مادر طفل در یک منزل سکونت نداشته باشند، هر یک از آن ها که طفل تحت حضانت او نمی باشد، حق ملاقات طفل خود را دارد. تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر جزئیات مربوطه به آن در صورت اختلاف بین والدین با دادگاه است.
- طفل را نمی توان از پدر یا مادری که حضانت با اوست، گرفت مگر در صورت وجود دلایل قانونی.
- طفل باید مطیع ابوین خود بوده و در هر سنی که باشد باید به آن ها احترام بگذارد.
