کودک برای رشد کامل و متعادل شخصیتی‌‌اش باید در محیط خانواده و در فضایی با محبت و تفاهم بزرگ شود. روان‌شناسان و جامعه‌شناسان نهاد خانواده را مهم‌ترین بستر رشد کودک معرفی کرده‌اند. اما گاهی کودک به دلایلی از جمله جدایی والدین، الزاما از این محیط جدا می‌شود. بنابراین حق نگهداری از کودک برای یک طرف یا طرفین و ملاقات والدین با فرزندان تابع قوانین و مقرراتی می‌شود. در گفت‌وگو با دکتر «سهیل جدی» مدرس دانشگاه، به بررسی این موضوع پرداختیم.در این مقاله می خواهیم مطالبی درباره حضانت مادر بیان کنیم.
- آیا می‌توان تعریفی جامع از حقوق مادران در نظام حقوقی کشورمان ارائه کرد؟
«حقوق زنان» اصطلاحی است که در یک گروه‌بندی عام، زیرمجموعه حقوق بشر قرار می‌گیرد. این حقوق ممکن است از سوی قانون یا رسوم اخلاقی و سنتی در هر جامعه‌ای به رسمیت شناخته شود یا مورد پذیرش قرار نگیرد. چون زنان در جامعه در قالب نقش‌هایی مختلف نظیر همسر و مادر ظاهر می‌شوند، لذا مجموعه‌ای از حقوق و تکالیف متعدد مطرح می‌شود که هر یک به یکی از این عناوین و جایگاه‌ها مربوط خواهد بود.
با توجه به آنکه مباحث حقوق بشری از این دست، گاهی تحت تاثیر دیدگاه‌های سیاسی قرار می‌گیرد، جنبه‌های حقوقی ـ علمی این موضوع از نظر مغفول می‌ماند و مورد دقت قرار نمی‌گیرد که از این منظر، مطالعه در ابواب قانونی در خصوص حقوق مادران لازم به نظر می‌رسد.
- در نظام حقوقی ایران این قانون حضانت مادر تا چه اندازه در زمینه‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته است؟
وقتی صحبت از حقوق می‌شود، گاهی مقصود ما مجموعه‌ای از امتیازات است که قانون به افراد اعطا کرده و دارای ضمانت اجرا هم هست؛ گاهی هم مقصودمان مجموعه‌ای از حقوق طبیعی و فطری است که صرف نظر از مقام قانون‌گذاری، هر عقل سلیم و فطرت پاک الهی بر آن حکم می‌کند و صحه می‌گذارد. در هر دو مورد، نظام حقوقی ایران از منابع و سوابقی غنی برخوردار است، به طوری که در مجموعه قوانین کشور، نظیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانون مدنی، قانون کار و قانون امور حسبی، نظایر این حمایت‌ها دیده می‌شود.
از نظر حقوق فطری نیز باید توجه کرد که نظام حقوقی کشور ما برگرفته از فقه امامیه و فتاوای مشهور فقهای شیعه و تعالیم اسلامی است که در جای‌جای این متون، بر این حقوق تاکید شده است. به عنوان مثال، در سوره‌های بقره (آیه )83، نسا (آیه 36)، انعام (آیه 51) و اسرا (آیه 3) نیکی به مادران و رعایت حقوقشان بلافاصله پس از بحث توحید مطرح شده است. همچنین در حدیثی از حضرت رسول اکرم(ص) رعایت حق مادر مقدم بر پدر، بر عهده فرزندان قرارگرفته است.
- مشخصا در خصوص حضانت، قوانین ما چه حقوقی برای مادران برای حضانت مادر قائل است، به ویژه در جایی که پدر و مادر از یکدیگر جدا شده اند؟
سابقا حضانت در خصوص اطفال پسر تا 2 سالگی و در مورد دختران تا 7 سالگی در اختیار مادران بود و سپس این حق به پدر واگذار می‌شد، اما در اصلاحات ماده 1169 قانون مدنی مورخ 1382/9/8 اولویت حضانت مادر برای فرزندان ذکور نیز به 7 سال افزایش یافت.
- بعد از 7 سالگی، نگهداری از طفل چگونه خواهد بود؟
بعد از 7 سالگی، اولویت در نگهداری از طفل با پدر است. البته بنا بر فتوای حضرت امام خمینی(ره) در سال 1363 چنانچه جدا کردن فرزند از مادر برای هر یک مفسده و عسر و حرجی در پی داشته باشد، دادگاه می‌تواند به تشخیص خود و با رعایت مصلحت طفل، حکم به تمدید اولویت مادر دهد. این رویکرد در تبصره ماده 1169 نیز گنجانده شده است.
- طفل در چه زمانی می‌تواند برای تعیین محل زندگی خودش تصمیم بگیرد؟
اطفال بعد از رسیدن به سن بلوغ شرعی که برای پسر 15 و برای دختر 9 سال تمام قمری است، می‌توانند تصمیم بگیرند که نزد کدام یک از والدین زندگی کنند، زیرا تعیین محل زندگی از جمله امور غیرمالی است که برای انجام دادن آن، حد بلوغ شرعی کفایت می‌کند و به سن رشد (یعنی 18 سال) که برای امور معاملاتی لازم است نیاز ندارد.
- آیا حضانت با ولایت متفاوت است؟
بله، طبق ماده 1180 قانون مدنی، ولایت بر عهده پدر یا جد پدری طفل است و به معنی اختیار انجام امور حقوقی طفل نظیر معاملات است. مادری که حق حضانت و صرفا نگهداری از طفل را دارد، در این زمینه با محدودیت‌هایی روبه‌رو است، از جمله اینکه حق خارج کردن طفل از کشور را بدون اذن ولیّ طفل ندارد.
- در چه مواردی، حق حضانت مادر محدود می‌شود؟
طبق ماده 1170 قانون مدنی، اگر مادر به جنون مبتلا شود یا ازدواج کند، حضانت به پدر منتقل می‌شود.
- اگر در دورانی که طفل تحت حضانت پدر است، امنیت جسمانی یا تربیت اخلاقی اودر معرض خطر قرار گیرد، قانون برای باز پس گیری حضانت کودک، حمایتی از مادر می‌کند؟
بله، این موضوع در ماده 1173 قانون مدنی پیش‌بینی شده است. اگر مادر بتواند عدم صلاحیت پدر را به دلایلی مثل اعتیاد به مواد مخدر، فساد اخلاقی، ابتلا به بیماری‌های روانی و مواردی از این دست اثبات کند، قادر به گرفتن حق حضانت از دادگاه خواهد بود.
- در دورانی که مادر از طفل نگهداری می‌کند، تامین مخارج و نفقه فرزند به چه صورت خواهد بود؟
طبق ماده 1199 قانون مدنی، پرداخت مخارج و نفقه برعهده پدر و در صورت فوت وی، بر عهده اجداد پدری طفل است. مبلغ نفقه و مخارج طفل را دادگاه تعیین می‌کند. با توجه به اینکه در آرای بیشتر دادگاه‌ها مبلغ تعیین‌شده بسیار ناچیز (نظیر ماهانه یک میلیون ریال) است، به نظرم این موضوع در رویه قضایی ما نیاز به بازبینی دارد.
- کاستی‌های موجود در متون قانون را بیشتر در کدام زمینه می‌بینید و چه پیشنهادی برای اصلاح ارائه می‌کنید؟
مادران به دلیل برخورداری از عواطف عمیق مادرانه که ریشه در فطرت و آفرینش آنان دارد، همواره سعی می‌کنند برای نگهداری و تربیت هر چه بهتر طفل، حتی بعد از سن 7 سالگی حق حضانت را از پدر بگیرند و گاهی برای این کار مجبور به دادن امتیازاتی به شوهر می‌شوند، مثل ابراء (بخشیدن) مهریه و اجرت‌المثل و خودداری از دریافت نفقه. در واقع، بسیاری از مادران از تمامی حقوق قانونی خود چشم‌پوشی می‌کند تا حضانت فرزندشان را بگیرند. برای جلوگیری از سوء استفاده از این موضوع، قانون‌گذار باید تدابیری حمایتی اتخاذ کند.همچنین در مواردی که پدر و جد پدری فوت کرده‌اند یا از تمکن مالی برخوردار نیستند، دولت باید سازوکارهای مؤثری را برای حمایت اقتصادی از زنان بی‌سرپرست که وظیفه خطیر تربیت نسل‌های آینده را برعهده دارند درنظر بگیرد.
