پزشکان به‌عنوان شهروند مانند دیگر اعضای جامعه در برابر اعمال خلاف قانون خود مجرم شناخته شده و مستحق مجازاتند. اما علاوه بر جرایم عمومی، برخی جرایم هست که فرد تنها باید پزشک باشد که مرتکب آن شود. به این جرایم، مسئولیت کیفری پزشکان می‌گویند. علاوه بر این، برخی جرایم نیز وجود دارد که بیشتر از سوی پزشکان ارتکاب می‌یابد. باید توجه داشت که در تعیین مسئولیت کیفری پزشکان نمی‌توان سخت‌گیری زیادی کرد چرا که سخت‌گیری در اعمال پزشکان، باعث بی‌میلی آنها به این شغل خواهد شد که نتیجه آن آسیب به وضع سلامت در جامعه است.
شاید پزشکی جز مشاغلی است که اشتباه در آن معنایی ندارد و یک اشتباه کوچک باعث واردشدن خسارتی جبران‌ناپذیر برای افراد می‌شود خسارتی که می‌تواند جان افراد را بستاند اینجاست که اگر کسی ضرب‌المثل معروف انسان جایزالخطاست را برای یک اشتباه به کار برد از هیچ منطقی پاسخ مثبت نمی‌گیرد در کل شاید یک نجار، خیاط یا حتی یک مهندس با اشتباهی کوچک خسارات مالی بزرگی را متحمل شود و جایزالخطا باشد اما اشتباه در هیچ جای دنیا از پزشک پذیرفته نیست برای همین هم شکایت از این قشر دادسرای ویژه‌ای دارد. و جلب رضایت طرف شاکی نیز مهارت خاصی را می‌طلبد که در این مقاله درباره سیر شکایت و راه‌حل‌هایی برای جلب رضایت شکات توضیحات حقوقی ارائه شده است.
جرایم پزشکی؟
جرایم پزشکی آن دسته از جرایمی است که معمولا در حین معالجه و درمان اتفاق می‌افتد و رسیدگی به آن در صلاحیت محاکم دادگستری است. در دنیای پزشکی، میان پزشک و بیمار رابطه‌ای حقوقی برقرار است که بر این اساس پزشک مکلف است در قبال معالجه بیمار از تمام استعداد و قابلیت‌های خویش بهره گرفته و با عنایت به نظامات و مقررات دولتی این مهم را به انجام رساند.
اما در این میان، همواره مقصود مطلوب محقق نمی‌گردد و مشکلاتی بروز می‌کند. گاه پزشک آن‌گونه که شایسته است در انجام تکلیف خویش، عمل نکرده، زمانی به صورت اتفاقی و غیر عادی نتیجه‌ای متفاوت از نتیجه معمول پدید آمده و از این رو مساله خطا یا تخلف، قصور و تقصیر پزشک مطرح شده که بر اساس اتفاق صورت گرفته پیامد و عواقب حقوقی آن برای پزشک متفاوت است. آنگاه که پزشک در انجام وظیفه خویش قصور کرده با وضعیتی که مرتکب تقصیر می‌شود و حالتی که در آن، انجام تکلیف از روی عمد و سوء‌نیت او صورت گرفته است، با وجودی که همگی در زمره جرایم و تخلفات پزشکی جای می‌گیرند، اما به لحاظ مسئولیت کیفری پزشکان ، عواقب متمایزی را برای او به همراه خواهد داشت. اما در این بین کم پیش نیامده که بیمار انتظار نا‌به‌جایی داشته یا بر اساس رابطه‌احساسی که فرد با بیمار دارد شکایت‌های غیرواقعی از پزشکان اتفاق می‌افتد.
مسئولیت کیفری پزشکان
ماده 495 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 مقرر می‌دارد: «هرگاه پزشک در معالجاتی که انجام میدهد موجب تلف یا صدمه بدنی گردد، ضامن دیه است مگر آنکه عمل او مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد یا این که قبل از معالجه برائت گرفته باشد و مرتکب تقصیری هم نشود و چنانچه أخذ برائت از مریض به دلیل نابالغ یا مجنون بودن او، معتبر نباشد و یا تحصیل برائت از او به دلیل بیهوشی و مانند آن ممکن نگردد، برائت از ولی مریض تحصیل می‌شود.» در صورت عدم قصور یا تقصیر پزشک در علم و عمل برای وی ضمان وجود ندارد هرچند برائت أخذ نکرده باشد.
پزشک در معالجاتی که دستور آن را صادر می‌کند، درصورت تلف یا صدمه بدنی ضامن است مگر آنکه مطابق ماده 495 این قانون عمل کند. یعنی عمل او مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد یا این‌که قبل از معالجه برائت گرفته باشد و مرتکب تقصیری هم نشود.همچنین در موارد مزبور، هرگاه مریض یا پرستار بداند که دستور اشتباه است و موجب صدمه و تلف می‌شود و با وجود این به دستور عمل کند، پزشک ضامن نیست. لازم به ذکر است در موارد ضروری که تحصیل برائت ممکن نباشد و پزشک برای نجات مریض، طبق مقررات اقدام به معالجه نماید، کسی ضامن تلف یا صدمات وارده نیست.
برخی مصادیق جرایم پزشکان
جرم اسقاط جنین یکی از جرایمی است که ممکن است پزشکی مرتکب شود. در صورت فراهم کردن وسایل این جرم توسط طبیب، ماما و یا داروفروش مطابق ماده 624 قانون مجازات اسلامی این اشخاص مجرم شناخته شده و مستحق مجازات می‌شوند. بنابراین در حالی که در برخی کشورها این سقط جنین اجازه داده شده است، در قانون ما این موضوع ممنوع است. افشای اسرار جرم دیگری است که ممکن است از سوی پزشک روی دهد. در بخشی از قانون تخلفات پزشکان آمده است که افشای اسرار مطابق ماده 648 قانون مجازات اسلامی جرم محسوب می‌شود چرا که اطبا، جراحان، ماماها، داروفروشان و همه کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار می‌شوند هرگاه در غیر از موارد قانونی، اسرار مردم را افشا کنند به سه ماه و یک روز تا یک‌سال حبس و یا به یک میلیون و پانصد هزار تا شش میلیون ریال‌جزای نقدی محکوم می‌شوند.
اما بررسی این موارد و تخلفاتی که در قوانین ذکر شده است بر عهده دادگاه عمومی یا کمیسیون‌های نظام پزشکی است و این مراجع صلاحیت رسیدگی و برخورد با تخلفات جامعه پزشکی را دارا هستند. بنابراین، مرجع واحدی برای برخورد با این تخلفات و جرایم وجود ندارد و ممکن است حتی رسیدگی به یک تخلف پزشکی در دستور کار یک مرجع رسیدگی غیردادگستری قرار گیرد.
چگونگی رسیدگی به تخلفات پزشکی
نظارت مداوم بر عملکرد موسسات درمانی و همچنین مراقبت در برابر همه عوامل تهدیدکننده بهداشت عمومی جز وظایف مهم وزارت بهداشت است. بر طبق ماده 688 قانون مجازات اسلامی هر اقدامی که تهدیدکننده بهداشت عمومی شناخته شود با تشخیص وزارت بهداشت جرم بوده و بر اساس بخشنامه شماره 14176/79/1 مورخ 9/9/1379 ریاست محترم قوه‌قضائیه، ماموران وزارت بهداشت در این زمینه وظیفه‌ای مانند ضابطان دادگستری دارند و وظیفه اعلام کردن جرم را برعهده دارند.
در این بین اداره‌ای تحت عنوان اداره نظارت بر درمان نیز در همین راستا وظایفی نظیر جمع‌آوری اطلاعات و آمار مراکز درمانی و پزشکان و پیراپزشکان اعم از دولتی و بخش خصوصی و خیریه، ابلاغ و اجرای دقیق قوانین، آیین‌نامه و ضوابط مربوط به خدمات پزشکان و مسئولیت کیفری پزشکان و مراکز پزشکی اعم از دولتی و خصوصی و خیریه را برعهده دارد. این مرجع، نظارت و ارزیابی عملکرد پزشکان، پیراپزشکان در بخش خصوصی و خیریه، بازدید مستمر و بررسی دقیق مراکز درمانی و طب پزشکان و اعلام نقایص و کمبودها و تخلفات آنها و تعیین مهلت معین به منظور رفع نقص آنها، رسیدگی به شکایات واصله و تخلفات پزشکان و مراکز پزشکی را نیز بر عهده دارد. بنابراین نظارت بر حوزه بهداشت و درمان در مقررات به صورت جدی پیگیری شده و نهادهایی بدین منظور تاسیس شده‌اند.