جهیزیه: همه چیز در مورد جهیزیه و استرداد آن

در این نوشتار تصمیم گرفته‌ام به موضوع جهیزیه و نحوه استرداد آن بپردازم تا درک جامع‌تری از این رسم دیرینه و جایگاه حقوقی آن در نظام قانونی ایران ارائه دهم. جهیزیه، بنا بر عرف و سنت، اموالی است که غالبا زن از خانه پدری به خانه جدید می‌آورد و مالکیت آن، دست‌کم در دیدگاه قانونی، کماکان در اختیار اوست. با این‌ حال، در صورت بروز اختلاف میان زن و شوهر، ممکن است مشکلاتی پیرامون تشخیص مالکیت یا ارزش این اموال شکل گیرد که شناخت چارچوب قانونی برای حل آن‌ها ضرورت دارد.

با مطالعه این مقاله، می‌توانم به شما نشان دهم که چگونه می‌توان مدارک و شواهدی نظیر فاکتورها، رسیدها و گواهی‌های معتبر را به کار گرفت تا در مراجع قضایی، وضعیت مالکیت و ارزش مالی جهیزیه به‌درستی اثبات شود. از سوی دیگر، آگاهی از مقرراتی همچون مواد ۳۰ و ۳۱ قانون مدنی درباره حق مالکیت فردی، به شما کمک می‌کند از ضرر ناشی از سوءاستفاده یا نابسامانی‌های پس از اختلاف جلوگیری کنید و در عین حال، از حقوق قانونی خویش در این حوزه، به شکل مؤثری دفاع نمایید.

اکنون از شما دعوت می‌کنم تا با توجه دقیق به مباحثی که در ادامه ارائه خواهم کرد، به ابعاد مختلف جهیزیه و شیوه‌های قانونی استرداد آن مسلط شوید. امیدوارم این مقاله بتواند راهنمایی کاربردی برای شما باشد و مسیر تصمیم‌گیری و پیگیری حقوقی را در مواقعی که اختلاف بر سر جهیزیه رخ می‌دهد، هموار سازد.

آشنایی با مفهوم اولیه جهیزیه در حقوق ایران

در آغاز بحث درباره جهیزیه، ضروری می‌دانم اشاره کنم که این رسم از دیرباز در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته است؛ به‌گونه‌ای که اغلب خانواده‌ها، هنگام ازدواج دختر خود، بخشی از اموال و لوازم خانه را به‌ عنوان جهیزیه فراهم کرده و به منزل مشترک او منتقل می‌کنند.

تلاش خواهم کرد در ادامه بحث نشان دهم که چنین برداشتی الزاما درست نیست و باید میان مسائل عرفی و مبانی قانونی تمایز قائل شد.

جهیزیه چیست؟

جهیزیه کلیه اموالی است که پیش از آغاز زندگی مشترک، عروس با خود به منزل شوهر می‌برد و در اختیار او و شوهر قرار می‌دهد تا امور جاری خانه را اداره کنند. این اموال ممکن است شامل لوازم خانگی، مبلمان، ظروف، فرش، وسایل دکوراسیون و حتی اشیای قیمتی باشد.

در برخی خانواده‌ها، جهیزیه محدود به اقلام ضروری مثل یخچال، گاز، فرش و لباسشویی است؛ اما در خانواد‌ه‌های متمکن‌تر، ممکن است فهرستی بلند بالا از وسایل گران‌قیمت و حتی خودرو به‌ عنوان جهیزیه در نظر گرفته شود.

نکته مهمی که در تعریف جهیزیه وجود دارد، نقش مالکیت و منبع تامین هزینه است. گاه پدر دختر، به هزینه شخصی خود، وسایل خانه را تهیه و در اختیار زن قرار می‌دهد. گاه خود زن پیش از ازدواج پس‌اندازی داشته و بخشی از آن را صرف خرید لوازم زندگی می‌کند.

در هر صورت، زن به‌ عنوان فردی که این اموال را به خانه مشترک می‌آورد، می‌تواند بر پایه مقررات قانون مدنی، مالکیت خود را حفظ کند. بنابراین، بر خلاف عقیده عمومی که گاهی تصور می‌شود لوازم داخل خانه مشترک خود به‌ خود متعلق به هر دو زوج است، قانون چنین برداشتی را تأیید نمی‌کند.

اگر خریدار واقعی، زن یا پدر زن باشد و شواهد دال بر این امر نیز ارائه شود، جهیزیه منحصرا ملک زن تلقی می‌گردد.

استرداد جهیزیه چیست؟

استرداد جهیزیه یعنی برگرداندن اموال و وسایلی که در خانه مشترک بوده اما مالکیت آن‌ها متعلق به زن است.

در نظام حقوقی ایران، استرداد جهیزیه از جمله دعاوی شناخته‌شده‌ در دادگاه‌های خانواده و عمومی محسوب می‌شود. زن می‌تواند با تقدیم دادخواست در دادگاه، درخواست کند که قاضی دستور دهد اموال جهیزیه‌اش به او تحویل داده شود. برای این کار، لازم است زن ثابت کند که مالک آن وسایل است.

در گذشته، عرف بر این بود که لیست جهیزیه در قالب یک سیاهه (رسید) تهیه و به امضای شوهر یا شهود می‌رسید. اما در سال‌های اخیر، ارائه فاکتورهای خرید یا شهادت افراد آگاه به نحوه خرید، به‌همراه مستندسازی مدرن‌تر، شیوه رایجی شده است.

از سوی دیگر، اگر مرد یا خانواده او مدعی باشند که بخشی از این اموال را خودشان تهیه کرده‌اند، باید با ادله کافی این ادعا را ثابت کنند؛ وگرنه دادگاه، اصل مالکیت زن را براساس قرائن و عرف تایید خواهد کرد.

ویژگی‌های جهیزیه

هر چند در نگاه عموم، جهیزیه صرفا مجموعه‌ای از لوازم خانه تلقی می‌شود، اما این نهاد در واقع ویژگی‌های حقوقی خاصی دارد که به تمایز آن از سایر اموال مشترک یا شخصی کمک می‌کند. نخستین ویژگی آن، «اختصاصی بودن» است.

هدف از تهیه این اموال، استفاده در زندگی مشترک است؛ اما مالکیت صرفا در اختیار زن باقی می‌ماند و این‌گونه نیست که با شروع زندگی، مال به‌صورت خودکار در تملک شوهر یا خانواده او قرار گیرد.

دومین ویژگی، «ارتباط عرفی با عروس» است. جهیزیه معمولا از سوی خانواده عروس تامین می‌شود، پس در نگاه عرف، این وسایل به او تعلق دارد؛ مگر آن‌ که خلاف این امر ثابت شود. این ویژگی، در دادگاه‌ها نیز اغلب مدنظر قرار می‌گیرد و اگر مرد نتواند به‌کمک ادله مستند مالکیت خود را نسبت به وسایل ادعایی ثابت کند، اصل بر آن گذاشته می‌شود که اموال، جهیزیه زن هستند. ماده ۱۲۵۷ قانون مدنی درباره بار اثبات دعوی مقرر می‌کند که «هرکس مدعی حقی است باید آن را اثبات کند.» بنابراین، در دعاوی استرداد جهیزیه، زن اگر شواهد معقولی داشته باشد، نشان می‌دهد که اموال را به‌عنوان جهیزیه آورده و در اختیار شوهر گذاشته است.

سومین ویژگی، «استقلال مالکیتی» جهیزیه است. زن می‌تواند هر زمان که بخواهد، حتی پیش از وقوع اختلاف، اقدام به خارج کردن اموال از خانه مشترک بکند، به‌شرط آن‌که در این اقدام، حقوق شوهر یا قراردادهای ضمن عقد را نقض نکند. البته چنین اقدامی در عرف اجتماعی ایران کمتر رایج است؛ اما از نظر حقوقی، مانعی وجود ندارد. ضمن آن‌ که اگر زن قصد فروش بعضی از اقلام جهیزیه را داشته باشد، شوهر و خانواده او نمی‌توانند مانع شوند؛ مشروط بر آن‌که مالکیت زن بر این اقلام مسلّم باشد.

شرایط استرداد جهیزیه

هنگامی که قصد دارم درباره شرایط استرداد جهیزیه توضیح دهم، ابتدا به مقررات عمومی دعوای استرداد اشاره می‌کنم. زن به‌ عنوان خواهان دعوا، باید طرح دعوی کند و با ارائه اسناد خرید، سیاهه جهیزیه یا شهادت شهود، ثابت نماید که اموال موردنظر، واقعا به او تعلق دارد.

در صورت وجود چنین دلایلی، دادگاه دستور می‌دهد که اموال مزبور به زن مسترد شود. اما ممکن است مرد ادعا کند که برخی وسایل را خود خریده یا در طول زندگی مشترک، با همسرش به توافق رسیده‌اند که مالکیت از زن به وی منتقل شود. در چنین شرایطی، من به ماده ۱۲۵۷ قانون مدنی اشاره می‌کنم که به قاعده کلی بار اثبات اشاره دارد. اگر مرد ادعا کند که بخشی از جهیزیه ملک اوست، باید این موضوع را در دادگاه ثابت کند.

در کنار بار اثبات دعوی، موضوع دیگری که در شرایط استرداد مطرح می‌شود، زمان و نحوه خروج اموال از خانه مشترک است.

بهترین شیوه، مراجعه به دادگاه و اخذ دستور قضایی برای خروج جهیزیه است؛ زیرا در غیر این صورت، ممکن است در جریان جمع‌آوری وسایل، اختلاف شدید میان زن و شوهر یا خانواده‌هایشان پدید آید. حتی برخی دادگاه‌ها در صورت درخواست زن، برای حفاظت از جهیزیه، قرار تامین موقت صادر می‌کنند تا از نقل‌وانتقال غیرمجاز توسط مرد یا آسیب به اموال جلوگیری شود.

مسئله بعدی که باید به آن توجه کنم، مرتبط با زمان استرداد جهیزیه در جریان طلاق است. اگر زن و شوهر به مرحله طلاق رسیده باشند، معمولا یکی از مطالبات زن در کنار مهریه، نفقه معوقه یا اجرت‌المثل ایام زوجیت، استرداد جهیزیه خواهد بود. در این حالت، قاضی می‌تواند هم‌زمان با صدور رأی طلاق یا در خلال رسیدگی به دعوای خانوادگی، تکلیف جهیزیه را نیز مشخص کند.

طبق ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، دادگاه مکلف است به‌هنگام صدور حکم طلاق، درباره جهیزیه نیز تصمیم بگیرد؛ به‌ ویژه اگر در همان پرونده، درخواست استرداد مطرح شده باشد.

مسئولیت مرد در جهیزیه

از نظر حقوقی، اگرچه مالکیت جهیزیه به زن تعلق دارد، مرد نیز در قبال وسایلی که در خانه مشترک وجود دارد، مسئولیت‌هایی دارد. نخستین و مهم‌ترین آن‌ها، وظیفه حفاظت و نگهداری از اموال جهیزیه است. اگر مرد عمدا یا در نتیجه تقصیر فاحش، موجب خرابی یا از بین رفتن اموال جهیزیه شود، زن می‌تواند از او مطالبه خسارت کند.

در مواد مختلف قانون مدنی، به‌ ویژه ماده ۳۲۸، قاعده اتلاف و تسبیب مقرر شده که هرکس مال دیگری را تلف کند، ضامن خسارت است. بنابراین، اگر مرد عمدا برخی وسایل زن را تخریب کند یا مانع استفاده درست از آن‌ها شود و این امر سبب وارد آمدن زیان گردد، باید به زن غرامت بپردازد.

اگر مرد به‌صورت اتفاقی باعث صدمه دیدن بخشی از جهیزیه شود، مساله تقصیر مطرح می‌گردد.

زن برای مطالبه خسارت باید ثابت کند که خسارت ناشی از فعل یا کوتاهی مرد بوده است. به‌بیان روشن‌تر، اگر یک وسیله الکترونیکی بر اثر فرسودگی از کار بیفتد، مسئولیتی بر عهده شوهر نخواهد بود. اما اگر مرد عمدا آن را بشکند یا بدون رعایت احتیاط، آن را جا به جا کند و منجر به خرابی شود، زن می‌تواند با طرح دعوای حقوقی درخواست جبران خسارت نماید.

در صورت محکومیت شوهر، دادگاه به میزان خسارتی که وارد شده، حکم پرداخت بدهی می‌دهد.

علاوه بر مسئولیت جبران خسارت، مرد می‌تواند با زوجه خود در مورد چگونگی استفاده از جهیزیه توافق کند. گاهی زن اجازه استفاده از بخشی از جهیزیه را به خانواده شوهر یا مهمانان می‌دهد و گاه این حق را برای خود محفوظ می‌دارد.

تصمیم‌گیری درباره نوع استفاده از وسایل، در نهایت به صاحب واقعی آن‌ها برمی‌گردد و مرد تنها در حدی می‌تواند اعمال نظر کند که مغایر با حق مالکیت زن نباشد. البته در بسیاری موارد، زندگی مشترک اقتضا می‌کند که زن و مرد به تفاهم برسند و در اداره امور خانه، از همه وسایل به شکل مشارکتی بهره ببرند.

مرد در برابر مراجع قضایی نمی‌تواند صرف وجود وسایل جهیزیه در منزل را دلیلی برای مالکیت خود قلمداد کند. اگر زنی موفق شود با ارائه اسناد و شواهد، بر مالکیت شخصی‌اش تأکید کند، مرد نمی‌تواند به بهانه «استفاده مشترک» یا «حضور وسایل در خانه‌اش» مانع استرداد آن شود.

تجربه نشان داده که در صورت نبود ادله محکم برای تعلق اموال به مرد، دادگاه استرداد آن را به نفع زن صادر خواهد کرد و شوهر نیز مکلف به تحویل سریع جهیزیه می‌شود. این واقعیت حقوقی، گویای آن است که جهیزیه، گرچه کاربرد آن برای هر دو طرف است، اما مالکیت آن همچنان در اختیار زن قرار دارد و این امر در نظام قانونی ایران به‌ صراحت مورد حمایت است.

برآیند تمام مباحثی که تا اینجا گفته‌ام، نشان می‌دهد جهیزیه به‌عنوان یک رسم قدیمی و رایج در فرهنگ ایرانی، در نظام حقوقی کشور جایگاه مهمی دارد. اگرچه تهیه و انتقال آن به منزل مشترک، گاه تابع قواعد عرفی و خانوادگی است، اما از نظر قانونی، هرگاه مسئله استرداد جهیزیه یا مطالبه خسارات مطرح شود، ملاک اصلی، مالکیت حقیقی زن خواهد بود. مسئولیت مرد در نگهداری و حفاظت از اموال هم نشانه‌ای است از این‌که قانون، مالکیت زن بر جهیزیه را جدی می‌گیرد و با هرگونه اتلاف یا تصرف ناموجه مقابله می‌کند.

در ادامه مقاله، سعی خواهم کرد به جزئیات دقیق‌تر استرداد جهیزیه و دعاوی مرتبط با آن بپردازم تا تصویری کامل‌تر از این موضوع ارائه دهم.

مراحل استرداد جهیزیه

در این بخش به بررسی گام به گام مراحل استرداد جهیزیه و مدارکی که متقاضی باید تهیه کند، می‌پردازم.

مراحل استرداد جهیزیه گام به گام

زن برای استرداد جهیزیه، لازم است به دادگاه خانواده یا دادگاه حقوقی صالح (بسته به نحوه تقسیم صلاحیت در حوزه قضایی محل اقامت) مراجعه کند و دادخواست خود را تسلیم کند.

مطابق مقررات آیین دادرسی مدنی، این دادخواست باید حاوی مشخصات طرفین، ادله اثبات مالکیت، ارزش تقریبی اموال و شرح مختصری از موضوع و خواسته باشد. اگر زنی اسناد خرید یا فاکتورهایی دارد که نام او یا پدرش روی آن درج شده، باید این‌ها را ضمیمه دادخواست کند. در غیر این صورت، می‌تواند به سیاهه رسمی یا شهادت شهود متوسل شود.

پیش از هر چیزی، زن تمام مدارک را آماده نماید تا در جریان رسیدگی با مشکل نقص مستندات روبه‌رو نشود.

در قدم دوم، دادگاه پس از ثبت دادخواست و بررسی ابتدایی مدارک، وقت رسیدگی تعیین می‌کند و ابلاغیه‌هایی را برای طرفین می‌فرستد. در جلسه رسیدگی، زن باید نشان دهد که اموال ادعایی‌ام واقعا به او تعلق دارد.

اگر مرد (خوانده دعوا) ادعا کند که برخی از وسایل را خودش خریداری کرده یا مادر او در تهیه جهیزیه نقش داشته، بار اثبات آن بر عهده اوست؛ زیرا او مالکیت خود را با ارائه ادله کافی نشان داده‌ و حال، این مرد است که باید با مدارک دیگری، مالکیت خویش را ثابت کند. در صورت نبود ادله متقن از سوی مرد، دادگاه با تکیه بر اصل مالکیت زن بر جهیزیه رأی مقتضی صادر می‌کند.

در قدم سوم، دادگاه پس از بررسی تمام شواهد، در صورتی که تشخیص دهد زن مستحق استرداد اموال است، رأی قطعی یا قابل تجدیدنظر صادر می‌نماید. در صورتی که مرد به حکم اعتراض نکند یا در مرحله تجدیدنظر نیز حکم بر نفع زن باشد، زن می‌تواند با مراجعه به واحد اجرای احکام مدنی، حکم را اجرایی کند.

اجرای حکم استرداد جهیزیه معمولا به این صورت است که فهرستی از اموال توسط دادگاه مشخص می‌شود و زن همراه مأمور اجرای احکام، جهت تحویل‌گیری وسایل به منزل مشترک یا هر جای دیگر که اموال در آن‌جا نگهداری می‌شود، مراجعه می‌کند.

اگر مرد از همکاری امتناع ورزد، مأمور اجرای احکام می‌تواند با استفاده از اختیارات قانونی، وسایل را تحویل گرفته و در اختیار زن قرار دهد.

گاه ممکن است نیاز به کرایه کامیون یا وسیله حمل‌ و نقل باشد که معمولا هزینه آن بر عهده زن است، مگر آن‌که دادگاه ترتیب دیگری در این مورد داده باشد.

اعتراض به حکم استرداد جهیزیه

از آن‌جا که استرداد جهیزیه یک دعوای مالی شناخته می‌شود، رأی دادگاه بدوی در اکثر موارد قابل اعتراض و تجدیدنظرخواهی است. در صورتی که نتوان در دادگاه بدوی، مالکیت خود را اثبات کرد و حکم بر رد دعوا صادر شود، این حق را داریم که در مهلت قانونی (بیست روز از تاریخ ابلاغ حکم در صورتی که اقامتگاه طرفین در ایران باشد، و دو ماه در صورت اقامت در خارج از کشور) نسبت به رأی صادره اعتراض کنیم.

در این مرحله، پرونده به دادگاه تجدیدنظر استان ارجاع می‌شود و ما می‌توانیم ادله جدیدی ارائه دهم یا به ضعف استدلال دادگاه نخستین استناد کنیم. اگر ادله کافی داشته باشم و دادگاه تجدیدنظر را قانع کنم، این دادگاه رأی بدوی را نقض کرده و به نفع ما حکم جدید صادر خواهد کرد.

مرد نیز امکان اعتراض به حکم استرداد جهیزیه را دارد. اگر دادگاه بدوی رأیی به نفع زن صادر کند ولی مرد معتقد باشد که در فرآیند رسیدگی، حقی از او ضایع شده یا مدارکی را نتوانسته ارائه کند، می‌تواند تجدیدنظرخواهی نماید.

در این مواقع توصیه می‌کنم زن اسناد و مدارک خود را تا پایان صدور حکم قطعی، با دقت و ترتیب نگهداری کند و در صورت نیاز، شهود را نیز در زمان رسیدگی تجدیدنظر آماده داشته باشد. زیرا اگر مرد در مرحله بدوی امکان دفاع کامل نداشته است، در مرحله تجدیدنظر ممکن است با دفاع قوی‌تر حاضر شود.

پس از تایید حکم استرداد جهیزیه در دادگاه تجدیدنظر، اجرای آن قطعی است و مرد دیگر نمی‌تواند از تحویل اموال به زن طفره برود؛ مگر آن‌که دلایل جدید و خارق‌العاده‌ای داشته باشد که بتواند از طریق فرجام‌خواهی در دیوان عالی کشور یا اعاده دادرسی، مجدداً پرونده را به جریان بیندازد. البته چنین مواردی بسیار نادر است و مستلزم ادله خاصی است که در قانون پیش‌بینی شده است.

مدت زمان استرداد جهیزیه

پرسش رایج دیگر، مدت زمانی است که معمولا زنان باید تا پایان پروسه استرداد جهیزیه منتظر بمانند. پاسخ دقیق به این پرسش به عوامل متعددی بستگی دارد.

• نخستین عامل، میزان همکاری یا عدم همکاری طرف مقابل است. اگر مرد یا خانواده او از ابتدا پذیرش کنند که وسایل در مالکیت زن بوده و از طرح دعوا یا اعتراض بی‌مورد خودداری کنند، صدور حکم چندان زمان‌بر نخواهد بود. در این صورت، ممکن است ظرف چند ماه یا حتی مدت کوتاه‌تری (بسته به تراکم کاری دادگاه) زن موفق به اخذ دستور قضایی شود و اموال را پس بگیرد. اما اگر در جریان دادرسی، مرد ادعای مالکیت بخشی از وسایل را مطرح کند یا موضوع به کارشناسی‌های متعدد بکشد، مدت رسیدگی افزایش می‌یابد.
• عامل مهم دوم، مربوط به ترافیک پرونده‌ها و حجم کاری دادگاه در حوزه قضایی است. در برخی شهرها، رسیدگی به پرونده‌های خانواده بسیار طولانی می‌شود و ممکن است زن ماه‌ها در انتظار تعیین وقت رسیدگی بماند.
• علاوه بر این، اگر مرد یا زن به حکم بدوی اعتراض کنند، پرونده وارد مرحله تجدیدنظر می‌شود که خود نیازمند زمان جداگانه‌ای برای ثبت و ارسال پرونده، بررسی در دادگاه تجدیدنظر و برگزاری جلسه احتمالی است.
• در عین حال، چنانچه موضوع به اجرای احکام برسد و مرد حاضر به همکاری نباشد، زن ممکن است مدتی درگیر فرایند ابلاغ و مراجعه مأمور اجرای احکام شود. در مجموع، نمی‌توان زمان مشخصی برای استرداد جهیزیه تعیین کرد و هر پرونده بنابر شرایط خاص خود، مدت متفاوتی خواهد داشت.

زنانی که قصد استرداد جهیزیه دارند، پیش از هر اقدامی با یک مشاور یا وکیل آنلاین متخصص در امور خانواده مشورت کنند تا ارزیابی دقیق‌تری از شرایط پرونده و زمانی که ممکن است طی شود، به دست آورند. داشتن ادله محکم در آغاز طرح دعوا و آماده‌سازی شهود یا اسناد معتبر، تاثیر قابل‌توجهی در کوتاه شدن زمان رسیدگی دارد.

همچنین ارتباط مؤثر با واحد اجرای احکام و هماهنگی با مأموران مربوطه، می‌تواند اجرای رأی را تسهیل کند. بر این اساس، هر چند شاید نتوان مدت ثابتی را برای کل این فرآیند اعلام کرد، اما داشتن آمادگی مناسب و مدارک کافی، زمان مورد نیاز را به حداقل می‌رساند و از فرسایش روحی و مالی زن جلوگیری می‌کند.

لیست سیاهه جهیزیه چیست؟

من وقتی درباره لیست سیاهه جهیزیه سخن می‌گویم، در واقع از سندی صحبت می‌کنم که برای اثبات مالکیت زن بر اموالی که به خانه شوهر برده، مورد استفاده قرار می‌گیرد. معمولا این سند به‌ صورت یک برگه یا دفترچه تنظیم می‌شود و در آن، مشخصات تمام اقلام جهیزیه، از جمله نام کالا، تعداد، برند و حتی ارزش تقریبی آن ذکر می‌گردد.

اگرچه سیاهه جهیزیه ریشه در عرف دارد، اما در نظام حقوقی ایران، سندی معتبر به‌شمار می‌آید که می‌تواند در دعاوی خانوادگی یا اختلافات مربوط به استرداد جهیزیه بسیار راهگشا باشد. مطابق اصولی که از مواد ۳۰ و ۳۱ قانون مدنی ایران برمی‌آید، زن مالک اموال شخصی خویش است و این سیاهه، ادله قوی‌تری را برای اثبات همین مالکیت در اختیار من می‌گذارد.

اهمیت این لیست به‌ویژه وقتی نمایان می‌شود که در جریان طلاق یا جدایی، بحث بر سر تعیین تکلیف وسایل و لوازم زندگی مشترک در بگیرد و هر کدام از زوجین به مالکیت برخی از آن‌ها ادعا داشته باشند.

اموال زن و شوهر بعد از طلاق

مطابق قواعد کلی مالکیت در قانون مدنی، پس از طلاق، هر یک از زوجین مالک اموالی است که پیش از ازدواج یا در دوران زناشویی با هزینه شخصی خود تهیه کرده باشد.

گاه در عرف تصور می‌شود همه وسایل موجود در منزل مشترک متعلق به هر دو طرف است، اما چنین برداشتی از نظر قانونی صحیح نیست. قانون‌گذار در ایران، نظام اشتراک اموال زن و شوهر را به رسمیت نشناخته و اصل را بر تفکیک دارایی‌های هر فرد قرار داده است. بنابراین، اگر در دادگاه ثابت کنم که وسایل خاصی را به‌ عنوان جهیزیه خریده‌ام یا پدرم آن‌ها را تأمین کرده است، در نهایت می‌توانم آن‌ها را استرداد کنم.

شوهر هم اگر مدعی باشد برخی از این اموال به او تعلق دارد، باید با ارائه فاکتور یا سایر مدارک، مالکیت خود را ثابت کند. بدین ترتیب، در فرآیند طلاق، یکی از دعواهای رایج میان زوجین، تعیین تکلیف جهیزیه و اثبات مالکیت هر یک بر وسایل زندگی است.

نحوه تهیه لیست سیاهه جهیزیه

زن هنگامی که قرار است جهیزیه‌ را به منزل شوهر ببرد، لازم است با دقت تمام، فهرستی از اقلام مورد نظر تهیه کند و در آن، مشخصات کامل کالاها را درج نماید. برای مثال، برند یخچال، مدل ماشین لباسشویی، تعداد ظروف و حتی ارزش حدودی آن‌ها از جمله مواردی است که می‌تواند مانع از بروز اختلاف آینده شود.

در بسیاری از خانواده‌ها، این لیست در حضور پدر عروس و داماد یا یکی از افراد معتمد نوشته می‌شود و همه کسانی که در مراسم انتقال جهیزیه حضور داشته‌اند، آن را امضا می‌کنند. این امضاها، سند را از حالت یک نوشته ساده خارج می‌کند و به آن اعتبار بیشتری می‌بخشد.

توصیه می‌شود در شرایطی که تعداد وسایل زیاد است، حتما عکس یا فیلم تهیه شود تا در صورت ادعای خلاف، بتوان با استناد به آن تصویرها، موضوع را به اثبات رساند. گرچه قانون مدنی الزام خاصی برای شیوه تهیه سیاهه تعیین نکرده است، اما هرچه این سند جزئیات بیشتری داشته باشد، دادگاه نسبت به صحت آن مطمئن‌تر خواهد شد.

شرایطی که یک فاکتور یا سیاهه باید داشته باشد

از منظر حقوقی، سیاهه یا فاکتور جهیزیه، هرچه دقیق‌تر تنظیم شود، ارزش اثباتی بالاتری دارد. افزون بر ذکر تاریخ تنظیم و درج امضای دو طرف، بهتر است امضای دست‌کم دو نفر شاهد معتبر نیز در آن گنجانده شود.

در برخی موارد، حتی نوشتن کد ملی و مشخصات دقیق امضاکنندگان ضروری به‌نظر می‌رسد تا بعدها، امکان انکار هویت آنان وجود نداشته باشد. مطابق ماده ۱۳۰۱ قانون مدنی، هر سندی که مهر یا امضای طرفین را داشته باشد و هویت امضاکننده قابل تایید باشد، می‌تواند در حکم سند معتبر غیررسمی به‌ شمار رود. داشتن چنین سندی باعث می‌شود اگر در آینده مرد منکر مالکیت زن بر بخشی از جهیزیه شود، دادگاه با مراجعه به این سیاهه و امضای او یا شهود، رأی قاطع صادر کند.

بنابراین، ذکر دقیق اقلام، درج مشخصات و قیمت حدودی و تکمیل آن با چند امضا از مهم‌ترین شرایطی است که یک فاکتور یا سیاهه جهیزیه باید داشته باشد.

عدم داشتن لیست سیاهه جهیزیه

گاهی به دلایل مختلف، زن هنگام بردن جهیزیه موفق به تهیه سیاهه نشده یا لیست کاملی در دست ندارد. در این وضعیت، ممکن است در صورت بروز اختلاف، کار دشواری پیش روی من باشد؛ اما به معنی نفی کامل حقوقم نیست.

قانون مدنی با استناد به قواعد عمومی دلیل اثبات دعوا، به من اجازه می‌دهد از شیوه‌های دیگری همچون ارائه فاکتور خرید، شهادت شهود یا حتی اماره عرفی استفاده کنم. برای مثال، اگر من فاکتوری از فروشگاه دارم که در آن نام و مشخصات خریدار درج شده باشد، می‌توانم به دادگاه ارائه کنم و نسبت به مالکیتم ادعا داشته باشم.

گاه هم دادگاه بنا بر رویه عرفی، وسایلی همچون لوازم آشپزخانه را متعلق به زن می‌داند، مگر آن‌که مرد بتواند خلافش را ثابت کند. بااین‌حال، مدت رسیدگی چنین پرونده‌ای به‌طور معمول طولانی‌تر می‌شود و امکان منازعه میان طرفین افزایش می‌یابد. ازاین‌رو، همواره تأکید می‌کنم تهیه سیاهه در آغاز زندگی، هرچند کار وقت‌گیری است، اما رنج‌های بعدی را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.

نقش سیاهه جهیزیه در استرداد آن

در نهایت، اگر به هر دلیلی زن قصد داشته باشد لوازم جهیزیه را پس بگیرد—چه در جریان طلاق و چه در زمان وقوع اختلافات مقطعی—این سیاهه می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در صدور حکم دادگاه داشته باشد. من به‌ محض این‌ که دادخواست استرداد جهیزیه تنظیم می‌کنم، سیاهه را ضمیمه پرونده نموده و مالکیت خویش را ثابت می‌نمایم.

در صورتی که شوهر بخواهد با این ادعا که بخشی از وسایل متعلق به اوست از تحویل آن‌ها خودداری کند، ناچار خواهد بود مدارک مستند ارائه دهد. بسیاری از دادگاه‌ها نیز به‌ محض رؤیت این سند، مرد را مکلف می‌کنند چنانچه دلیلی بر مالکیت خویش ندارد، وسایل را به زن تحویل دهد. بر این اساس، سیاهه جهیزیه می‌تواند هم مانع بروز منازعات بی‌مورد شود و هم در صورت طرح دعوای خانوادگی، زمان رسیدگی و اختلافات ناشی از آن را به‌ شدت کاهش دهد.

از این‌ رو، وجود یک لیست معتبر و درست تنظیم‌شده، یکی از موثرترین ابزارهای حفاظتی برای حقوق مالی زن در زندگی مشترک است.

نحوه طرح دعوای استرداد جهیزیه

تمایل دارم به یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که برای بسیاری از زنان پس از اختلاف با همسر یا در جریان طلاق پیش می‌آید، پاسخ دهم: چگونه می‌توانم برای استرداد جهیزیه به دادگاه مراجعه کنم؟

شرایط طرح دعوای استرداد جهیزیه

هنگامی که می‌خواهیم دعوایی را در دادگاه مطرح کنیم، باید دو شرط کلی را در نظر بگیرم:

• نخست آن‌ که رابطه حقوقی (موضوع دعوا) در صلاحیت قانونی دادگاه باشد
• و دوم این‌ که من به‌ عنوان خواهان، ذی‌نفع محسوب شوم.

در خصوص استرداد جهیزیه، قانون‌گذار شرط خاصی مبنی بر این‌که باید حتما طلاق صورت گرفته باشد یا زن و شوهر در شرف جدایی باشند، تعیین نکرده است. هرگاه مالکیت زن نسبت به این اموال مسلم باشد یا بتواند در دادگاه اثبات کند و در عین حال، شوهر از تحویل آن‌ها خودداری نماید، زن می‌تواند دادخواست استرداد جهیزیه تنظیم کند.

به همین دلیل، حتی ممکن است پیش از شروع اختلاف جدی یا حین زندگی مشترک، بخواهیم بخشی از جهیزیه‌ را خارج کنیم که شوهر ممانعت می‌کند؛ در این صورت نیز امکان طرح دعوا هست.

از جهت دیگر، ضروری است زن دلایل و مدارک کافی برای ادعای مالکیت همراه داشته باشد. زیرا طبق ماده ۱۲۵۷ قانون مدنی، اصل بر آن است که هرکس ادعای حقی را مطرح می‌کند، باید آن را ثابت نماید. البته اگر زن سیاهه جهیزیه، فاکتور خرید یا شهادت شهود موثق داشته باشد، کار او ساده‌تر خواهد بود.

در غیر این صورت، ناچار است به اقرار ضمنی شوهر، عرف یا سایر قرائن متوسل شود که ممکن است فرایند رسیدگی را طولانی‌تر کند.

تنظیم دادخواست استرداد جهیزیه

در قدم نخست، زن باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا در صورت نبود آن، به دفتر دادگاه صالح مراجعه کند و دادخواست خود را ثبت نماید.

در این دادخواست، مشخصات کامل خود و شوهر، شرح موضوع دعوا، میزان و ارزش تقریبی وسایلی که قصد استرداد آن‌ها را داردم و مستندات موجود را قید می‌کند.

در بخشی از دادخواست نیز باید خواسته‌ را به‌ طور روشن بنویسد: «صدور حکم استرداد جهیزیه به نفع اینجانب و تحویل آن از سوی خوانده.» اگر به هر دلیل بخواهم از وکیل برای طرح دعوا استفاده کنم، باید وکالت‌نامه رسمی نیز ضمیمه شود.

پس از تکمیل این موارد، دادخواست توسط مرجع ثبت بررسی می‌شود و در صورت صحت، وقت رسیدگی تعیین خواهد شد.

مدارک لازم برای استرداد جهیزیه

معمولا زن چند دسته مدرک را در طرح این دعوا ارائه می‌کند. پیش از هر چیز، اگر لیست سیاهه جهیزیه‌ای دارد که در آن مشخصات اموال به شکل دقیق قید شده و امضای شوهر یا شهود معتبر را دارد، همان را ضمیمه دادخواست می‌کند.

چنانچه فاکتور یا اسناد خرید به نام خودش باشد، آن‌ها نیز بسیار مؤثر هستند. در برخی مواقع، شاهدانی که در هنگام انتقال جهیزیه یا خرید وسایل حضور داشته‌اند، می‌توانند به دادگاه دعوت شوند و شهادت دهند.

در نهایت، اگر هیچ‌کدام از این ادله را نداشته باشید، ممکن است به عرف محل استناد کنید که لوازم آشپزخانه یا برخی اثاثیه را زن تهیه می‌کند؛ اما این راهکار، نیازمند آن است که دادگاه واقعا در عرف شک نکند یا مرد نتواند ادعای خلاف داشته باشد.

نمونه دادخواست استرداد جهیزیه

چگونه باید متن دادخواست استرداد جهیزیه را بنویسیم؟ به شکل کلی، محتوای دادخواست شامل اطلاعاتی از قبیل مشخصات خواهان (نام، نام خانوادگی، شماره ملی و نشانی)، مشخصات خوانده، شرح ادعا و ادله است. برای نمونه می‌توان چنین نگارش کرد:

«اینجانب … فرزند … به نشانی …، با استناد به ماده ۳۰ و ۳۱ قانون مدنی در خصوص مالکیت بر اموال شخصی و ماده ۱۲۵۷ همان قانون درباره بار اثبات دعوا، بدین وسیله تقاضای استرداد اقلام جهیزیه مندرج در لیست پیوست را از محضر دادگاه دارم. نظر به این‌که خوانده (آقای … فرزند …) با وجود مطالبه مکرر و تعهد قبلی مبنی بر تحویل این وسایل، از دادن جهیزیه استنکاف می‌ورزد، تقاضا دارم ضمن رسیدگی به موضوع و احراز مالکیت اینجانب، ایشان را مکلف به استرداد جهیزیه در اسرع وقت نمایید.» این نمونه، خلاصه‌ای از ساختار کلی دادخواست است و می‌توان جزئیات بیشتری نیز به آن افزود.

دادگاه صالح برای استرداد جهیزیه

در مورد دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای استرداد جهیزیه، مطابق قوانین آیین دادرسی مدنی، اصل بر آن است که دعوا باید در دادگاه محل اقامت خوانده مطرح شود.

از سوی دیگر، اگر دعوایی در دادگاه خانواده درباره طلاق، مهریه یا سایر امور خانوادگی در جریان باشد، من می‌توانم دعوای استرداد جهیزیه را نیز در همان مرجع طرح کنم تا هم‌زمان بررسی شود. بخشنامه‌ها و رویه قضایی نیز در بسیاری از موارد، این اختیار را به زن می‌دهد که دعوای استرداد جهیزیه را با پرونده‌های دیگر خانوادگی خود ادغام کرده و یکجا پیگیری کند.

برای مثال، چنانچه من هم درخواست طلاق داده‌ام و هم خواهان مطالبه مهریه و جهیزیه هستم، می‌توانم در همان دادگاه خانواده این ادعاها را مطرح کنم.

در پایان، باید بگویم که استرداد جهیزیه، هرچند در ظاهر یک دعوای مالی ساده به نظر می‌رسد، در عمل ممکن است با احساسات و تنش‌های خانوادگی همراه باشد. آگاهی من از گام‌های قانونی و مدارکی که برای اثبات مالکیت نیاز دارم، می‌تواند مسیر رسیدگی را ساده‌تر کند و از طولانی شدن دعاوی غیرضروری جلوگیری نماید.

نکات تکمیلی استرداد جهیزیه

من در این بخش قصد دارم به برخی ظرایف و نکات تکمیلی درباره استرداد جهیزیه بپردازم که ممکن است در دعاوی خانوادگی نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.

مسئولیت پرداخت خسارات وارد بر جهیزیه

ممکن است این پرسش مطرح شود که در صورت خرابی یا تلف بخشی از جهیزیه، چه کسی باید خسارت را جبران کند. مطابق قاعده عمومی اتلاف و تسبیب در قانون مدنی، هر فردی که مال دیگری را تلف کند یا با تقصیر خود موجب ایجاد خسارت شود، ضامن است.

اگر مرد، عمدا یا بر اثر بی‌احتیاطی، به وسایل زن آسیب بزند یا مانع استفاده درست از آن‌ها شود و در نتیجه، اموال او از بین برود یا دچار زیان گردد، من به‌عنوان مالک جهیزیه می‌توانم با طرح دعوای حقوقی، از او مطالبه خسارت کنم.

در چنین شرایطی، دادگاه میزان تقصیر مرد را می‌سنجد و اگر شواهد کافی مبنی بر تعمد یا بی‌مبالاتی او وجود داشته باشد، رأی به نفع من صادر خواهد کرد.

با این‌ حال، اگر خرابی جهیزیه ناشی از فرسودگی طبیعی، گذشت زمان یا عوامل خارج از کنترل شوهر باشد، الزام مرد به جبران خسارت، وجه قانونی نخواهد داشت. از سوی دیگر، زنی که خود نیز عمدا وسایل را از بین ببرد یا در نگهداری‌شان اهمال کند، نمی‌تواند ادعای زیان از سوی شوهر داشته باشد.

استرداد جهیزیه و تمکین

هنگامی که به روابط میان زن و شوهر نگاه می‌کنم، مسئله تمکین از سوی زن مطرح می‌شود؛ چراکه قانون، زن را ملزم می‌داند در منزل شوهر زندگی کند، مگر آن‌که عذر موجهی داشته باشد یا شرط خلافی در عقد آمده باشد.

حال اگر زنی درصدد خارج کردن بخشی از جهیزیه باشد، گاه شوهر این اقدام را به‌ منزله نافرمانی یا ترک منزل تلقی می‌کند. اما در حقیقت، استرداد جهیزیه یک حق قانونی است و هیچ‌گونه تعارض ذاتی با اصل تمکین ندارد. زن می‌تواند به دلیل نیاز شخصی یا تصمیم خانوادگی، برخی وسایل را بردارد و جای دیگری ببرد.

اگر این اقدام، با سوءنیت یا آسیب رساندن به زندگی مشترک همراه نباشد، شوهر نمی‌تواند صرفا به بهانه تمکین، زن را از بیرون بردن وسایلش منع کند. در عین حال، زن باید در نظر داشته باشد که خروج کامل جهیزیه یا خالی کردن ناگهانی منزل از وسایل ضروری، ممکن است در رویه دادگاه به‌ عنوان رفتاری خلاف عرف مشترک زندگی تعبیر شود.

پس بهتر است این کار در چارچوب منطقی و با رعایت شرایط ضروری صورت بگیرد.

استرداد جهیزیه قبل از طلاق

یکی از پرسش‌های رایج این است که آیا زن پیش از آن‌ که دادخواست طلاق بدهد یا پیش از آن‌ که طلاق قطعی شود، می‌تواند جهیزیه‌اش را پس بگیرد. جواب مثبت است.

قانون مدنی و قانون حمایت خانواده، الزام نمی‌کند که زن حتما در شرف طلاق باشد تا بتواند مالکیت خود را حفظ کند. کافی است زن ثابت کند که وسایل مذکور، متعلق به اوست و قصد دارد آن‌ها را از خانه مشترک خارج کند. اگر شوهر مانع شود، امکان طرح دعوای استرداد جهیزیه وجود دارد؛ حتی در زمانی که زندگی مشترک ادامه دارد.

البته اگر هنوز اختلاف جدی رخ نداده یا قصد قطع رابطه وجود ندارد، این کار با هماهنگی و توافق انجام گیرد تا از بروز تنش‌های شدید و اختلافات بی‌مورد جلوگیری شود. با این‌ حال، به لحاظ حقوقی، منعی برای استرداد جهیزیه پیش از طلاق نیست و زن می‌تواند مال خود را در هر زمانی طلب کند.

استرداد جهیزیه بدون اجازه شوهر

در نهایت، مهم‌ترین نکته‌ای که شاید مطرح شود، مربوط به اختیارات مرد در جلوگیری از خروج جهیزیه است. از دیدگاه حقوقی، شوهر اجازه ندارد بدون دلیل قانونی، مانع بیرون بردن اموال شخصی زن از منزل مشترک شود.

اگر زن مالک وسایلی باشد، اصل ۴۷ قانون اساسی و مواد ۳۰ و ۳۱ قانون مدنی حق مالکیت او را تضمین کرده‌اند و طبق ماده ۱۲۵۷ قانون مدنی، هر کس که مالکیت خود را ثابت کند، می‌تواند ادعای استرداد نماید. بنابراین، شوهر نمی‌تواند برای خارج کردن جهیزیه، شرط رضایت یا اجازه خود را مطرح کند؛ اما در عمل، برخی زنان برای جلوگیری از درگیری، به دادگاه مراجعه و حکم استرداد می‌گیرند تا مأمور اجرای احکام همراهشان باشد.

در چنین مواردی، حتی اگر شوهر ممانعت کند، مأمور قضایی وارد عمل می‌شود و بر اساس حکم دادگاه، اموال را تحویل زن می‌دهد. این موضوع نشان می‌دهد که حق مالکیت زن بر جهیزیه، هم از لحاظ عرفی و هم از لحاظ قانونی، حمایت می‌شود و شوهر نمی‌تواند به‌صورت دل‌بخواهی مانع آن گردد.

استرداد جهیزیه نه‌ تنها محدود به زمان طلاق و جدایی نیست، بلکه حق مالکیت زن بر اموال خود، در طول زندگی مشترک نیز معتبر است. مرد فقط در صورتی می‌تواند از این حق زن جلوگیری کند که دلیلی قانونی بر مالکیت مشترک یا واگذاری وسایل از سوی زن به وی وجود داشته باشد.

همچنین اگر در فاصله میان انتقال جهیزیه و استرداد آن، خسارتی به اموال وارد شود، مسئولیت با کسی است که عامدا یا در نتیجه کوتاهی، موجب اتلاف اموال شده است. بنابراین، در هر مقطع زمانی، زن می‌تواند بر اساس مقررات کشور، نسبت به خروج و بازپس‌گیری وسایل جهیزیه‌ اقدام کنم و هر گونه مخالفت غیرموجه از سوی شوهر یا خانواده او، با مداخله قانونی برطرف خواهد شد.

پرسش‌های متداول

استرداد جهیزیه با گروه وکلای یاسا

در مسیر استرداد جهیزیه و دفاع از حقوق مالی خود، داشتن یک همراه متخصص در امور حقوقی، نقشی حیاتی دارد. جهیزیه طبق قانون مدنی ایران، متعلق به زن است و مرد صرف استفاده از آن در زندگی مشترک، مالکیتی بر این اموال به دست نمی‌آورد. بااین‌حال، در صورت بروز اختلاف یا مخالفت شوهر با تحویل این وسایل، پیگیری قانونی لازم است تا بتوانم به‌ صورت کامل از حقوقم دفاع کنم و مانع از تضییع اموالم شوم.

گروه وکلای یاسا، با تکیه بر دانش تخصصی و تجربه‌ای طولانی در پرونده‌های خانواده، قادر است مراحل طرح دعوای استرداد جهیزیه را تسهیل نماید.

وکلای این مجموعه، با شناخت دقیق رویه‌های دادگاهی و آشنایی با قوانین خانواده، می‌توانند در کوتاه‌ترین زمان ممکن، بهترین راهکارهای قانونی را پیش پای من بگذارند.

یکی از خدمات کاربردی و ارزشمند یاسا، امکان بهره‌مندی از وکیل آنلاین است. این خدمات به من اجازه می‌دهد بدون نیاز به مراجعات حضوری مکرر، سؤالات فوری‌ام را درباره نحوه استرداد جهیزیه یا روند دادخواست، مشاوره حقوقی با وکیل جهیزیه در میان بگذارم. گاه در پرونده‌های خانوادگی، زمان اهمیت زیادی دارد و می‌خواهم در اسرع وقت، اقدامات قانونی لازم را انجام دهم.

در این شرایط، وجود مشاوره حقوقی می‌تواند راهگشا باشد و استرس‌ها و هزینه‌های مازاد را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.

علاوه بر آن، گروه وکلای یاسا با ارائه مشاوره‌های حقوقی حضوری نیز، تمامی جوانب پرونده استرداد جهیزیه را بررسی و مستندات لازم را آماده می‌کند. من با اطمینان خاطر می‌توانم روند دادرسی را به وکلای این مجموعه بسپارم و در نهایت، با حکم دادگاه و همکاری مأموران اجرای احکام، وسایل جهیزیه‌ام را بازپس گیرم.

بهره‌مندی از تخصص وکلای یاسا، نه‌تنها مانع طولانی شدن بی‌مورد پرونده می‌شود، بلکه آرامش بیشتری را در این مسیر پرتنش برای من به‌ارمغان می‌آورد.