ابلاغ در دادرسی یعنی چه؟ برای اینکه دادخواست و ضمیمه‌های آن به دست خوانده برسد یا اصحاب دعوا از تصمیمات دادگاه مطلع شوند تشریفات خاصی وجود دارد که به آن ابلاغ می‌گویند.
در حقیقت، ابلاغ همان تشریفات اعلام خواست مراجع قضایی به مخاطبان آن است که از مهمترین ارکان ابلاغ در دادرسی عادلانه نیز محسوب محسوب می‌شود چرا که اجرا نشدن صحیح تشریفات مربوط به آن، موجب تضییع حقوق افراد در دادرسی می‌شود. لذا تا زمانی که ابلاغ صحیحی در کار نباشد و دو طرف دعوا، از زمان و مکان ابلاغ در دادرسی اطلاع نداشته باشند، جلسه ابلاغ در دادرسی نیز تشکیل نخواهد شد. بنابراین می‌توان اجرای عدالت و احقاق حق در دادگاه‌ها را موکول به اجرای صحیح ابلاغ دادخواست و ضمایم آن به دو طرف دعوی دانست.
با اینکه اجرای تشریفات ابلاغ از قواعد آمره محسوب می‌شود اما با این حال آنچه اهمیت دارد مطلع شدن مخاطب، از محتوای برگه ابلاغیه است. در تعریف ابلاغ باید این چنین گفت که به رساندن یک سند رسمی اعم از اوراق دعوا، اوراق اجرای احکام یا اجرای اسناد لازم‌الاجرا و مانند آن به اطلاع شخص یا اشخاص معین با رعایت تشریفات قانونی مخصوص «ابلاغ» گفته می‌شود.
در همه مواردی که به موجب مقررات این مبحث، اوراق به غیر شخص مخاطب ابلاغ شود، ابلاغ در صورتی دارای اعتبار است که برای دادگاه محرز شود اوراق به اطلاع مخاطب رسیده است. مقررات ابلاغ در ابلاغ اوراق قضایی و اوراق رسمی تابع قانون آیین ابلاغ در دادرسی مدنی است؛ جز در موارد استثنایی مانند ابلاغ اجراییه صادره از مراجع ثبتی که دارای ترتیبات خاصی است.
ابلاغ واقعی و ابلاغ قانونی
اگر برگه‌های قضایی به دست کسی برسد که نام او در برگه‌ها درج شده است، ابلاغ، واقعی خواهد بود که کامل‌ترین نوع ابلاغ است، اما اگر برگه‌های ابلاغ به دست خود او نرسد، عنوان ابلاغ، ابلاغ قانونی خواهد بود، بنابراین ابلاغ ممکن است به دو صورت قانونی و واقعی باشد.
موارد ابلاغ در دادرسی
- ابلاغ نسبت به اشخاص حقیقی: ابلاغ به خود شخص مخاطب در همان نشانی تعیین‌شده، ابلاغ به ولی یا قیم در مورد محجوران و ابلاغ اوراق در محل سکونت یا محل کار زن، در مواردی که زن در منزل شوهر سکونت ندارد، از جمله موارد ابلاغ واقعی به اشخاص حقیقی است.
- ابلاغ نسبت به اشخاص حقوقی به دو مورد ابلاغ به اشخاص حقوقی حقوق عمومی و اشخاص حقوقی حقوق خصوصی تقسیم می‌شود:
- اشخاص حقوقی حقوق عمومی: در دعاوی راجع به ادارات دولتی و سازمان‌های وابسته به دولت و موسسه‌های مامور خدمات عمومی و شهرداری‌ها و نیز موسسه‌هایی که همه یا بخشی از سرمایه آنها متعلق به دولت است، اوراق اخطاریه و ضمایم به رییس دفتر مرجع مخاطب یا قائم‌مقام او ابلاغ می‌شود.
- اشخاص حقوق خصوصی: بر اساس ماده 76 قانون آیین دادرسی مدنی، در دعاوی مربوط به سایر اشخاص حقوقی دادخواست و ضمایم آن به مدیر یا قائم‌مقام او یا دارنده حق امضا ابلاغ خواهد شد همچنین ظبق تبصره این ماده، هر‌گاه ابلاغ اوراق دعوا در محل تعیین‌شده ممکن نباشد، اوراق به آدرس آخرین محلی که به اداره ثبت شرکت‌ها معرفی شده است، ابلاغ خواهد شد.
دعاوی شرکت‌های منحل‌شده: در شرکت‌هایی که دارای مدیر تصفیه هستند، اوراق قضایی به مدیر یا قائم‌مقام با دارنده حق امضا ابلاغ می‌شود اما اگر دارای مدیر تصفیه نباشند به آخرین مدیر قبل از انحلال در آخرین محلی که به اداره ثبت شرکت‌ها معرفی شده است ابلاغ خواهد شد. آنچه که در ابلاغ واقع مد نظر بوده، «اطلاع یافتن» مخاطب است؛ یعنی هدف آن است که برگ ابلاغ به او برسد.
موارد ابلاغ قانونی نسبت به اشخاص حقیقی
- خودداری طرف ابلاغ از دریافت اوراق قضایی: در این حالت مأمور ابلاغ باید مراتب را گزارش داده و برگ را به دفتر دادگاه برگرداند.
- ابلاغ به یکی از اقوام و خادمان طرف ابلاغ: ابلاغ به اقوام و خادمان طرف ابلاغ زمانی قانونی است که:
- مامور ابلاغ نتواند اوراق را به شخص خوانده برساند. مثلا خوانده در محل حضور نداشته باشد یا از گرفتن برگ‌های اخطاریه خودداری کند
- ابلاغ در همان نشانی تعیین‌شده انجام شده باشد
- مامور ابلاغ برگ ابلاغیه را به یکی از بستگان یا خادمان او که سن و وضعیت ظاهری آنان برای تمییز اهمیت اوراق یادشده کافی باشد، بدهد.
- ابلاغ در صورت خودداری بستگان و خادمان از دریافت اوراق قضایی: در صورتی که بستگان یا خادمان مخاطب در محل تعیین‌شده نباشند یا از دریافت اوراق قضایی خودداری کند مأمور ابلاغ این موضوع را در اخطاریه قید می‌کند و نسخه دوم را در نشانی تعیین‌شده الصاق می‌کند و برگ اول را با سایر اوراق دعوا برگشت می‌دهد. در این صورت خوانده می‌تواند تا جلسه رسیدگی به دفتر دادگاه مراجعه و با دادن رسید اوراق مربوط را دریافت کند.
- ابلاغ نسبت به اشخاصی که مکان معینی ندارند:
- خوانده در نشانی اعلام‌شده توسط خواهان شناخته نشود
- خواهان نتواند نشانی دقیق او را تعیین و اعلام کند،
در این صورت بنا به درخواست خواهان و دستور دادگاه اوراق از طریق روزنامه به خوانده ابلاغ می‌شود. بدین ترتیب که مفاد برگه ابلاغ، یک نوبت در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار و به هزینه خواهان آگهی می‌شود.
- ابلاغ نسبت به مخاطبان غیرمحصور معین: هر‌گاه مخاطبان غیرمحصور باشند یعنی مخاطبان دایره نسبتاً بزرگی از افراد باشند مانند اهالی معین یک ده یا شهر یا بخشی از شهر، ابلاغ در دو مرحله انجام می‌شود:
- نشر مفاد برگه ابلاغ در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار به هزینه خواهان
- ابلاغ یک نسخه از دادخواست به شخص یا اشخاصی که خواهان آنها را معارض خود معرفی می‌کند.
ابلاغ قانونی نسبت به اشخاص حقوقی
- ابلاغ قانونی نسبت به اشخاص حقوقی حقوق عمومی: در صورت امتناع رئیس یا قائم‌مقام او از اخذ اوراق، مأمور ابلاغ مراتب را (بدون نیاز به الصاق نسخه دوم اخطاریه به محل) در برگ اخطاریه قید کرده و اوراق را برگشت می‌دهد.
- ابلاغ قانونی نسبت به اشخاص حقوقی حقوق خصوصی:
- در صورتی که مدیر یا قائم‌مقام او از گرفتن اوراق امتناع کند در این حالت امتناع در برگ اخطاریه قید و اعاده می‌شود.
- هر‌گاه ابلاغ اوراق دعوا به مدیر یا قائم‌مقام یا دارنده حق امضا وجود نداشته باشد به مسئول موسسه یا دفتر ابلاغ می‌شود.