تابعیت و اقامت، اقامتگاه و سکونت از اصطلاحات حقوقی در حوزه بین الملل است و با هم تفاوت هایی دارند. در معنای ساده، تابعیت یعنی شهروندی رسمی و اقامت یعنی سکونت قانونی در یک کشور.
هر شخصی که تابعیت کشوری را دارد می‌تواند در آن کشور سکونت دائمی و اقامتگاه داشته باشد. همچنین ممکن است فردی در یک کشوری بدون اقامت قانونی یا تابعیت رسمی سکونت داشته باشد که غیرقانونی خواهد بود.
تابعیت و اقامت چه تفاوت‌هایی دارند؟
هر شخصی برای اینکه بتواند از حقوق مدنی و شهروندی در یک کشور و از خدمات دولت آن جا بهره‌مند باشد لازم است به یکی از دو طریق تابعیت و اقامت اقدام کند و سپس در آن کشور حضور قانونی داشته باشد. برای گرفتن تابعیت یا اقامت، مقررات مختلف و مراحل زمانبری وجود دارد و پس از آن نیز فرد ملزم به رعایت قوانین کشور مقصد است.
تابعیت چیست و چه انواعی دارد؟
تابعیت در قوانین کشورها تفاوت‌هایی با هم دارد و در این یادداشت بر اساس قانون مدنی ایران صحبت می‌گردد. تابعیت می تواند اصیل و ذاتی یا غیر اصیل و کسب شده باشد.
افرادی که در کشور ایران و از خانواده‌های اصیل و ریشه‌دار در آن به دنیا می‌آیند به صورت ذاتی و ابتدایی تابعیت آنجا را دارند و برایشان اسناد سجلی مانند شناسنامه و کارت ملی صادر می‌شود و از همه حقوق مدنی برخوردارند و حتی می‌توانند به عالی ترین مقامات رسمی کشور مانند ریاست جمهوری نائل شوند.
در مقابل این تابعیت، تابعیت اعطایی از دولت قرار دارد. در این موارد، اشخاصی که تابعیت ایران را ندارند از دولت درخواست تابعیت ایرانی را می‌کنند.
در هر دو صورت تابعیت، برخورداری از حقوق مدنی و دفاع در برابر اتهام های کیفری، تشریفات اداری و قضایی دارد و گاهی بی اطلاعی از یک ماده کوچک قانونی مشکلات بزرگی برای افراد ایجاد می‌کند یا آن ها را از یک حق قانونی مهمی محروم می‌کند.
حقوقی مدنی تابعیت دریافتی یا اعطایی
کسانی که تابعیت ایران را می‌گیرند از همه حقوقی که ایرانیان برخوردارند بهره‌مند هستند و البته در برابر آن نیز مسئولیت حقوقی و کیفری دارند و طبق قوانین ایران محاکمه خواهند شد. یک نکته مهم در تابعیت دریافتی از دولت این است که طبق ماده ۹۸۲ قانون مدنی این افراد نمی‌توانند به مقامات زیر برسند:
ریاست هر کدام از قوای مجریه، قضاییه و مقننه، عضویت در شورای نگهبان، معاونت رئیس‌جمهور، نمایندگی مجلس، وزارت یا سرپرستی وزارت، استانداری و فرمانداری، عضویت در شوراهای استان و شهرستان و شهر، استخدام در وزارت امور خارجه یا هر گونه پست یا ماموریت سیاسی، قضاوت، فرماندهی در ارتش و سپاه و نیروی انتظامی در عالی‌ترین رده نظامی، تصدی پست‌های مهم اطلاعاتی و امنیتی.
انواع تابعیت و اقامت و اقامتگاه
بعد از داشتن تابعیت اصیل یا درخواست و گرفتن آن، دو نکته اقامتگاه و اقامت وجود دارد. نکته اول اینکه هر فردی که تابعیت ایران را دارد، می‌تواند در ایران سکونت داشته باشد که همان اقامت قانونی محسوب می‌شود و به اخذ اقامت نیاز ندارد.
البته سکونت و اقامتگاه با هم متفاوت است. اقامتگاه یک موضوع قانونی و حقوقی است که افراد باید آن را در اسناد قانونی ثبت کنند و مکاتبات رسمی بر اساس آن انجام می‌شود و در مراجع ذیصلاح قانونی و قضایی معتبر است.
اقامتگاه طبق ماده ۱۰۰۲ قانون مدنی، جایی است که مرکز امور مهم اشخاص در آن جاست که می‌تواند همان محل سکونت او یا جای دیگری باشد. همچنین بر اساس ماده ۱۰۰۳ هیچ شخصی نمی‌تواند بیش از یک اقامتگاه داشته باشد.
نکته مهم دیگر امکان تابعیت بدون شرط اقامت و سکونت در ایران است که طبق ماده ۹۸۰ قانون مدنی «کسانی که به امور عام المنفعه ایران خدمت یا مساعدت شایانی کرده باشند و همچنین اشخاصی که دارای عیال ایرانی هستند و از او اولاد دارند یا دارای مقامات عالی علمی و متخصص در امور عام المنفعه می باشند و تقاضای ورود به تابعیت دولت جمهوری اسلامی ایران را می‌نمایند در صورتی که دولت ورود آن‌ها را به تابعیت دولت جمهوری اسلامی ایران صلاح بداند بدون رعایت شرط اقامت ممکن است با تصویب هیات وزیران به تابعیت ایران قبول شوند».
اقامت چیست و چه انواعی دارد؟
سکونت قانونی در یک کشور دیگر که تابعیت اصیل آن وجود ندارد به دو روش ممکن است. یکی گرفتن تابعیت است که خودش مجوز سکونت و اقامت در آن کشور است. راه دوم، وقتی است که فرد نمی‌تواند تابعیت آن کشور را بگیرد؛ بنابراین درخواست اقامت می‌دهد.
اقامت نیز دو نوع است: دائم یا موقتی و محدود به زمان مشخص. بدیهی است که اقامت موقت را باید طبق مقررات خودش تمدید کرد و در غیر این صورت، اقامت و سکونت غیرقانونی خواهد بود و تبعات حقوقی و کیفری دارد.
اقامت به معنای سکونت و فعالیت قانونی در یک کشور، به شکل اخذ ویزا و اقامت موقت، غالبا برای اموری مانند تحصیل، اشتغال، ثبت شرکت حقوقی، سرمایه گذاری و تجارت صورت می‌گیرد. برای اخذ اقامت مقررات خاصی وجود دارد که باید طی شود. گاهی دولت ها برای تشویق به سرمایه گذاری در آن کشورها و رونق کسب و کار و ایجاد اشتغال، شرایط اقامت را جهت دار و آسان تر می‌گیرند و به اطلاع عموم می‌رسانند.
تفاوت‌های تابعیت و اقامت
در تعریف تابعیت و اقامت و انواع آن ها به تفاوت‌هایی که میان آن هاست اشاره شد و در اینجا و به صورت یک جا با شرح یا مثال ببشتر ذکر می‌شود.
- با اخذ تابعیت نیازی به گرفتن اقامت نیست و سکونت و فعالیت، قانونی است.
- اقامت گاهی در گرفتن تابعیت نقش دارد. مانند بند پنجم ماده ۹۷۶ قانون مدنی که در آن آمده است:
کسانی که در ایران از پدری با تابعیت خارجی به وجود آمده‌اند و بلافاصله پس از رسیدن به سن هیجده سال تمام، حداقل یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند، طبق مقررات می‌توانند تابعیت ایران را به دست آورند. یا بند دوم همین ماده که اشخاصی که پنج سال متوالی یا متناوب در ایران ساکن بوده‌اند می‌توانند درخواست تابعیت کنند.
- گاهی اقامت شرط دادن تابعیت نیست؛ مانند ماده ۹۸۰ قانون مدنی که بالاتر بیان شد و طبق آن دادن تابعیت به اشخاص مذکور در آن ماده مشروط به اقامت در ایران نیست.
- کسانی که اقامت قانونی یا تابعیت اعطایی دارند، نمی‌توانند در جایگاه مقامات عالی‌رتبه و پست‌های مهم مشغول به کار شوند. این موارد در ماده ۹۸۲ قانون مدنی بیان شده است که بالاتر ذکر شد.
- همسر و فرزندان زیر هجده سال کسانی که تابعیت ایران را به دست می‌آورند تبعه ایرانی محسوب می‌شوند؛ البته زن می‌تواند ظرف یک سال پس از صدور تابعیت شوهر، به تابعیت سابق شوهرش یا پدرش برگردد. فرزندان پسر یا دختر نیز پس از رسیدن به سن هجده سالگی یک سال فرصت دارند طبق مقررات، درخواست برگشتن به تابعیت سابق پدر خود را داشته باشند. در حالی که مجوز اقامت نسبت به تک تک افراد اعمال می‌شود و تبعی است.
- سلب و ترک تابعیت ایرانی ممکن نیست مگر پس از ۲۵سالگی و انجام خدمت وظیفه که البته هیئت وزیران باید خروج از تابعیت را اجازه دهد. درباره لغو اقامت و استفاده نکردن آن، شرایط این چنینی وجود ندارد و سخت نیست.
نکته پایانی آن که کسانی که تابعیت ایرانی خود را مستقلا یا به دلیل تغییر تابعیت پدرشان به تابعیت دیگری تبدیل کرده باشند، برای بازگشت به تابعیت اصلی و ایرانی خود شرایط آسانی وجود دارد و طبق ماده ۹۹۰ قانون مدنی «به مجرد درخواست، به تابعیت ایران قبول خواهند شد؛ مگر آن که دولت تابعیت آن‌ها را صلاح نداند».
