شروع جرم مرحلهای قبل از ارتکاب جرم و به معنای اقداماتی است که در جهت اجرای جرم صورت گرفته است و قبل از آن که جرم به مرحله اجرا در بیاید، در راستای ارتکاب آن انجام می‌شود اما به دلیل برخورد با یک مانع خارجی، جرمی که هنوز به طور کامل صورت نگرفته است، متوقف می‌شود و به سرانجام نمی‌رسد.
شروع به جرم، نشانه وجود قصد مجرمانه در تعقیب و تکمیل جرم است به عبارتی اگر حین ارتکاب جرم، عاملی خارجی دخالت نکند و مانع تحقق جرم نشود، جرم به صورتی کامل انجام می‌گیرد. این مساله به قدری اهمیت دارد که بخش‌هایی از قانون مجازات مصوب 1392 به آن اختصاص یافته است.
قانونگذار در ماده 122 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، همانند قانون سابق شروع به جرم را مورد توجه قرار داده است. بر اساس این ماده، هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن کند و اقداماتی را که ارتباط مستقیم با وقوع جرم دارد، را نیز انجام دهد اما به واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، اقدام او شروع به جرم محسوب می‌شود و چنانچه در قانون، مجازات دیگری برای آن جرم مقرر شده باشد، به آن مجازات محکوم می‌شود و در غیر این صورت به مجازات‌های مقرر محکوم خواهد شد.
به عنوان مثال، در جرایمی که مجازات قانونی آن سلب حیات، حبس دایم یا حبس تعزیری درجه یک تا سه است، مجازات شروع به جرم آن، حبس تعزیری درجه چهار و در جرایمی که مجازات قانونی آنها قطع عضو یا حبس تعزیری درجه چهار است، مجازات شروع به جرم، حبس تعزیری درجه پنج است. همچنین در جرایمی که مجازات قانونی آنها شلاق حدی یا حبس تعزیری درجه پنج است، در صورتی که فرد مرتکب، شروع به اجرای جرم کند اما به دلیل عامل خارج از اراده او، قصدش معلق بماند و موفق به اتمام آن نشود، به حبس تعزیری یا شلاق یا جزای نقدی درجه شش محکوم می‌شود. قانونگذار در تبصره ماده 122 نیز تاکید می‌کند که هرگاه رفتار ارتکابی، ارتباط مستقیم با ارتکاب جرم داشته، اما به جهات مادی که مرتکب از آنها بی‌اطلاع بوده، وقوع جرم غیرممکن باشد، اقدام انجام‌شده در حکم شروع به جرم است.
تصمیم قاطع بر ارتکاب جرم از سیطره احکام جزایی خارج است
شروع به ارتکاب جرم در جرایم مستوجب مجازات‌های تعزیری و بازدارنده در صورتی قابل مجازات است که در قانون به آن تصریح شده باشد. اگر برای فعالیت مجرمانه، مانند مسیری که بزهکار در آن قرار گرفته و قدم به قدم در آن به پیش می‌رود، آغاز و پایانی تصور شود، می‌توان مراحل مختلفی را در این مسیر از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد. چرا که جرم، با اندیشه و تصور ذهنی آغاز می‌شود و سپس با تصمیم بر ارتکاب جرم و پس از آن با تهیه مقدمات و سرانجام، شروع به آن کامل خواهد شد. هرگاه بزهکار در عمل به مقصود خود رسید، یعنی نتیجه‌ای از این عمل به دست آورد (جرم کامل)، بدون هیچ تردیدی، قابل مجازات است اما گاهی ممکن است بزهکار، در تلاش خود به مانعی برخورد کرده و متوقف شود یا به دلایل دیگر، به نتیجه مجرمانه دست پیدا نکند.
این موضوع در حالی است که مرحلهای از افعال مجرمانه که نهانی و نفسانی بوده و تجلی بیرونی پیدا نکرده است، اصولاً قابل مجازات نیست و حتی در بیشتر موارد، تصمیم قاطع بر ارتکاب جرم نیز از سیطره احکام جزایی خارج است. البته در این زمینه استثنائاتی نیز وجود دارد. به عنوان مثال، اگر دو یا چند نفر، اجتماع و تبانی کنند که جرایمی بر ضد امنیت کشور مرتکب شوند یا زمانی که کسی، دیگری را به قتل تهدید کند، در چنین مواقعی، این ابراز تصمیم، جرم مستقلی را تشکیل می‌دهد. در حقیقت، در چنین مواردی، قانونگذار از این حیث، تصمیم بر ارتکاب جرم را قابل مجازات شناخته است که این تصمیم، به گونه‌ای در رفتار بزهکار نمود پیدا کند؛ در غیر این صورت، صرف تصمیمی که برای واقعیت بخشیدن به آن، هیچ تلاشی به عمل نیامده، قابل تعقیب و مجازات نیست.
هنگامی که مجرم، نتیجه حاصل از ارتکاب جرم را بخواهد، می‌توان گفت که واجد قصد مجرمانه بوده است، خواه اشراف دقیق بر قصد خود داشته یا نداشته باشد و خواه نتیجه به دست آمده، منطبق با خواسته او باشد یا خیر. به این ترتیب، در بحث از عنصر روانی جرم و قصد مجرمانه، در جرایم عمدی گفته می‌شود که قصد مجرمانه، به تنهایی جرم و قابل مجازات نیست. به عبارت دیگر، طی این مقدار از مسیر مجرمانه در قلمرو جرم، در مفهوم قانونی آن نمی‌گنجد و مجازاتی برای قصد، هر چند خطرناک و ضداجتماعی پیش‌بینی نمی‌شود.
اعمال مقدماتی
مرحله دیگری از افعال انسانی، اعمال مقدماتی نامیده می‌شود. این مرحله برخلاف مراحل پیشین، هیچ گاه جنبه نهانی ندارد و متشکل از برخی تمهیداتی است که در ظاهر، ممکن است ارتباط چندانی با جرم نداشته باشد. به عبارت دیگر، زمینه‌سازی و تهیه وسایل لازم برای ارتکاب جرم، گرچه افعال مادی به شمار می‌رود اما چون قصد مرتکب را به وضوح آشکار نمی‌کند، نمی‌توان او را به این دلیل، قابل تعقیب و مجازات دانست. در این زمینه می‌توان به ماده 123 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 استناد کرد که بر مبنای آن، مجرد قصد ارتکاب جرم یا عملیات و اقداماتی که فقط مقدمه جرم است و ارتباط مستقیم با وقوع جرم ندارد، شروع به جرم نیست و از این حیث، قابل مجازات نخواهد بود.
شکل‌گیری و شروع جرم
در آخرین مرحله، اعمال اجرایی (شروع به اجرا) که عنصر مادی شروع به جرم است، شکل می‌گیرد. در این مرحله، اگر انصراف برای مرتکب حاصل نشود و مانعی، او را از ادامه عمل باز ندارد، جرم، ناگزیر به وقوع می‌پیوندد اما اگر اوضاع و احوال تغییر کند، تحقق شروع به جرم، محتمل است.