چهره بشاش زندانیان از شنیدن خبر «عفو» از صحنههای خاص زندان است؛ صحنه‌ای که با تزریق «امید» و یادآوری «رأفت اسلامی» به زندانیان، آنان را تشویق می‌کند تا در راه اصلاح خود گام بردارند. این رویکرد، تدبیری مثبت و تاثیرگذار است که به همت مقام عالی قضایی کشور و با موافقت مقام معظم رهبری سبب می‌شود هم از جمعیت زندانیان کشور کاسته شود و هم زندانیان برای بازگشت به جامعه تشویق شوند. گذشت کردن، بخشودن و نادیده گرفتن خطای یک شخص از سوی شخص دیگر، بخشی مهم از دامنه مفهومی واژه «عفو» را در کتاب‌های لغت تشکیل می‌دهد. در تعریفی کلی «عفو» گذشتی است که بنا بر مصالح فردی و اجتماعی از ناحیه زمامداری کشور متوجه مجرمان یا محکومان می‌شود.
تعریف حقوقی «عفو»
در اصطلاح حقوق کیفری، عفو به معنی اقدامی است که با تصویب نهادهای حکومتی، اعم از نهاد رهبری و مجلس قانونگذاری، با هدف موقوف ماندن تعقیب متهمان یا بخشودگی تمامی یا قسمتی از مجازات محکومان صورت میگیرد. تعریف نخست، از آن رو که عفو را فقط متوجه مجرمان یا محکومان دانسته است، از دقت کافی برخوردار نیست، زیرا این تعریف تفاوتی بین مجرمان و محکومان قائل نیست و دربرگیرنده «عفو عمومی» نمی‌شود. (عفو عمومی عفوی است که شامل متهمان و حتی اشخاص تعقیب‌نشده می‌شود.)
کاستی تعریف اول با شدتی کمتر در تعریف دوم نیز وجود دارد، زیرا این تعریف دربرگیرنده اشخاض تعقیب‌نشده نیست. علاوه بر این، بین «هدف» عفو و «نتیجه» آن خلط شده است. بدین ترتیب، تعریفی فراگیرتر و دقیق‌تر مفهوم «عفو» چنین است: تدبیری که در موارد تحقق اهداف کیفری یا پیشگیری از وقوع جرایم مهم‌تر یا بسترسازی اصلاحات سیاسی درباره مرتکبان تعقیب‌شده یا نشده برخی رفتارهای مجرمانه از سوی اشخاص صالح حکومتی، تصویب شده و حسب مورد آثاری دارد.
انواع عفو
به طور کلی، عفو 2 نوع است: عمومی و خصوصی. به استناد بند 11 اصل 110 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اختیار عفو عمومی متعلق به رهبر است. همچنین اختیار رهبر در اعطای عفو خصوصی در قبال محکومیت‌های تعزیری و بازدارنده، به جز رعایت «موازین اسلامی» قید دیگری ندارد. درباره تفاوت آثار عفو عمومی و خصوصی بین حقوقدانان اتفاق نظر وجود دارد و همگی معتقدند که عفو خصوصی موجب معافیت محکوم کیفری از اجرای کیفر مورد عفو است، اما آثار محکومیت کیفری جز کیفر اصلی و هر آنچه در حکم عفو بدان تصریح شده باشد، به قوت خود باقی است، در حالی که «عفو عمومی» همه آثار محکومیت کیفری را از بین می‌برد، جز آنچه در حکم عفو استثنا می‌شود.
این عبارت که «عفو عمومی وصف جزایی عمل را زایل می‌کند» از دقت لازم برخوردار نیست، زیرا آنچه در عفو عمومی اتفاق می‌افتد «زایل کردن وصف جزایی» یا «جرم‌زدایی» از رفتار مجرمانه در قبال مرتکبان تعقیب‌شده یا نشده بابت آن رفتار است و این همان چیزی است که در این دیدگاه وجود دارد: «عفو عمومی به منزله اسقاط اعتبار قانون کیفری و مباح جلوه دادن اعمال مشمول عفو نیست.»
انواع عفوهای مناسبتی
گاهی هم عفو به صورت موردی اتفاق می‌افتد که اساس آن بر رفتار و کردار زندانی در زندان است، به طوری که پیشنهاد اعطای عفو در کمیسیونی به همین نام ارائه می‌شود و سپس با در نظر گرفتن مواردی همچون شرکت زندانی در فعالیتهای مذهبی، اصلاحی و مانند اینها برای او درخواست عفو خواهد شد.«رأفت اسلامی» بهترین عنوان برای عفوهای مناسبتی به زندانیان است، زیرا از یک سو می‌تواند تاثیری عمیق و ماندگار بر ادامه رفتار زندانی در بیرون از زندان و خانواده آن بگذارد و از سوی دیگر، سایر زندانیان را به رویکردهایی مانند عفو در اعیاد و تشویق آنها برای رفتار پسندیده در زندان آگاه کند.به هر حال، اعطای عفوهای مناسبتی از ویژگی بازدارندگی خوبی برخوردار است، زیرا در زمان عفو به تمامی جوانب و زوایا از جمله سوابق، نوع جرم، رضایت شاکی و روحیه خود زندانی توجه می‌شود. در حقانیت این بخشش می‌توان به زندانی اطمینان کرد، زیرا عفو، کاربردی تشویقی برای سایر زندانیان دارد. البته همه زندانیان با شرایط یکسان نمیتوانند ازعفو بهره مند شوند، زیرا عفو و رأفت اسلامی شامل حال نافیان امنیت و مجرمان خشن نمی‌شود.
عفو شامل چه کسانی می شود؟
طبق بند 11 اصل 110 قانون اساسی عفو یا تخفیف مجازات محکومان در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رئیس قوه قضاییه، از سوی مقام رهبری انجام می‌شود. در آیین‌نامه کمیسیون عفو نیز شرایط اعطای عفو و مواردی که شامل عفو می‌شود، مشخص شده است. در ماده 24 این آیین‌نامه، جرایمی که شامل عفو نمی‌شود آمده است. مفهوم مخالف، این است که برای سایر جرایم عفو امکان‌پذیر است. بر اساس بند 2 این ماده، اگر فردی به اعدام محکوم و مجازات آن به حبس ابد تبدیل شده باشد، بعد از گذشت 10 سال ممکن است عفو شامل حال وی شود. همچنین اگر مجازات فردی حبس ابد باشد و آن حبس به 15 سال تبدیل شده باشد، بعد گذشت 5 سال ممکن است عفو می‌شود.
در ماده 25 آیین‌نامه به صراحت بیان شده است که جرایمی مانند قاچاق مواد مخدر، در موارد حق‌الناس (قصاص که باید ازسوی اولیای دم صورت گیرد)، سرقت مسلحانه، تجاوز به عنف و جرایم علیه امنیت (جاسوسی، محاربه، آدم‌ربایی، اغتشاش) امکان عفو مجرمان وجود ندارد. مفهوم مخالف این ماده این است که عفو شامل جرایم دیگر می‌شود. عفو عمومی را قوه مقننه (مجلس شورای اسلامی) مقرر می‌کند و شامل متهمانی می‌شود که طبق ماده 97 قانون مجازات اسلامی، مثلا در جریان یک شورش، حادثه‌ای اتفاق افتاده و 100 نفر در این شورش، هنوز محکوم نشده‌اند و قانون این 100 نفر محکوم را از مجازات معاف می‌کند.
عفو مجرمان سابقه‌دار
گروهی از محکومان زندانها را افرادی تشکیل می دهند که بر اثر غفلت یا به جرم ناخواسته، در زندان به سر می‌برند. به عبارت دیگر، این افراد یا محکومان جرایم غیرعمد هستند یا اینکه برای نخستین بار است که محبوس شده‌اند که با توجه به اثر تنبیهی زندان و البته با بررسی پرونده آنان، میتوانند مشمول عفو شوند. از سوی دیگر، تعدادی از زندانیان هم هستند که متاسفانه رفتار آنها با جرم و جنایت عجین شده است و خروج آنان از زندان، امنیت جامعه را به خطر می‌اندازد. این گروه دوم که از مشتریان دائمی زندانها هستند، به دلیل تعدد ارتکاب به جرایم، مشمول عفو نخواهند شد.با وجود اینکه «تنبه» یکی از موارد مهم در اعطای عفو است، اما مدت زمان طی‌شده از محکومیت هم از جمله معیارهایی است که به آن توجه می‌شود.
به هر حال، زندانی با هر شرایط و وضعی که باشد، در فصای بسته و محدود زندان باید چارچوب و قوانین خاصی را تحمل کند. اگر یک زندانی با در پیش گرفتن اخلاق مناسب به تشویق دیگران برای انجام امور مفید اقدام کند، می‌تواند در معرض توجه مسئولان قرار گیرد و خدماتی که ارائه می‌کند، با پاسخی تشویق‌کننده مواجه شود. اعطای «عفو» یکی از این موارد است.
محسن نامی
لطفا به زندانیان مواد مخدر عفو عموم بدهید
سلام خسته نباشید میخواستم بدونم کسی که در یک تصادف متهم به قتل غیر عمد و بدون گواهینامه است بهش عفو تعلق میگیرد یا نه
با نضمام داشتن چند پرونده وسابقه در گذشته.
برای پنج میلیون رشوه دو سال حبس؟