چک امانتی به چه معناست و قوانین وضع شده مرتبط با آن کدامند؟

چک امانتی مقوله ای است که اخیراً و بیش از هر زمان دیگری رواج یافته است. چک امانتی مفهومی است در عین حال با ظاهری موجه اما از درون تماماً زیر سوال می باشد.

در معاملات و روابط اقتصادی که اقشار مختلف مردم برقرار می نمایند چک امانتی را وسیله ای می دانند که جایگزین چک تضمینی گردیده است و بدنبال اصلاح قانون چک در سال 1372 دیگر بعنوان تضمین یا بابت ضمانت اندک اندک از چک های صادره زدوده شده و بجای آن چک امانتی که با قانون اصلاحی 1372 تعارضی نداشته باشد مورد استفاده قرار گرفته است.

آیا واقعاً چک امانتی  می تواند مقوله ای موجه و قابل قبول باشد؟ آیا چک امانتی همان چک بلامحل نیست؟ امانتی بودن چک یعنی چه و اصولاً چه توجیهی برای بلامحل بودن آن می باشد؟

آنچه که بعنوان چک امانتی مورد حکم یا مستند محاکم یا متهمین صادر کننده چک بلامحل قرار می گیرد واقعاً چک امانتی نیست بلکه اینگونه چک ها را باید چک های بلامحل امانتی تلقی نمود.

بهتر است برای ورود در بحث دیدگاه های صادر کننده و گیرندۀ چک «امانتی» را ابتدا مرور نمائیم و با طرح این سؤال وارد موضوع می شویم که اصولاً چه ضرورتی ایجاب می نماید که چکی تحت عنوان امانت نزد دیگری قرار داده شود؟

دیدگاه امانت دهنده در چک امانتی چیست؟

باید ضرورت و موجبی وجود داشته باشد تا شخص چکی را امضا نموده و به عنوان امانت نزد دیگری قرار دهد این موجب و ضرورت ناشی از یک رابطۀ قراردادی است.

چک خود بخود مانند سایر اموال و کالاها و اشیا وجود ندارد بلکه بوسیلۀ امضا کننده و طی عملیات شکلی بوجود می آید و طبعاً صادر کننده آن را صرفاً برای امانت گذاردن بوجود نمی آورد بلکه در اثر یک رابطۀ قراردادی یا تعهدی چکی از طرف صادر کننده به گیرندۀ چک که طرف قرار داد یا متعهدله می باشد واگذار و سپرده می شود.

لذا آنچه که باعث به وجود آمدن چک و امضای آن گردیده به امانت گذاشتن نیست بلکه تضمین و تحکیم اطمینان و به وجود آوردن اعتماد است.

صادر کننده در واقع جهت حفظ منابع خود در رابطه قراردادی ایجاد شده و جهت جلب اعتماد و اطمینان طرف مقابل خود سندی را امضا می نماید که به موجب آن، طرف خود را در خصوص ایراد خسارت احتمالی یا عدم انجام تعهد مطمئن سازد.

دهندۀ چک امانی با هدف و قصد امانت گذاردن چکی را به طرف معاملۀ خود نمی دهد بلکه قصد او قوام بخشیدن و ایجاد انگیزه و اعتماد در طرف مقابل خود است و استرداد چک مزبور نیز زمانی امکان پذیر است که معامله یا قراردادی بطور صحیح و بدون آنکه طرفین تخلفی نمایند به پایان برسد.

کما اینکه چنانچه واقعاً ماهیت چک امانی، امانت گذاردن آن باشد می بایست هرگاه امانت گذارنده اراده کند بتواند امانت خود را مسترد نماید زیرا او مالک مال خود است و ید امانی امین نیز به محض درخواست امانت گذارنده ساقط می شود.

در حالیکه در مورد چک هایی که ادعای امانی بودن آنها می شود هرگز چنین نیست و امانت گذارنده نمی تواند چک خود را ( امانت خود را ) هر موقع که بخواهد مسترد نماید بلکه فقط زمانی می تواند به استرداد چک خود اقدام نماید که شرایط و تعهدات قرارداد و معامله را به درستی به انجام رسانده باشد و این عدم دستیابی یا دستیابی مشروط مالک به مال خود با امانت منافات دارد زیرا ید مالکانه ساقط گردیده و در چنین صورتی مفهومی از امانت به چشم نمی خورد.

صادر کننده چک با امضای آن وجهی از دارایی خود را به دیگری تملیک می کند لذا مالکیت وی بر آن مقدار وجه خاتمه می یابد و چون مالکیتی بر آن وجه ندارد بعداً نمی تواند آن است که چکی را نزد دیگری دارد.

اگر چک مذکور امانت باشد و تحت سلطه مالکانۀ صادر کننده باشد موجبی برای نگرانی او نیست اما او خود می داند که در صورت تخلف از مفاد قرارداد چک نیز از او  وصول خواهد شد. اگرچه این واقع امر است اما تصور طرفین تضمین معاملۀ انجام شده است.

دیدگاه گیرندۀ چک در چک امانتی چیست؟

گیرندۀ چک هرگز بعنوان یک امانت به چک مأخوذه نمی نگرد. بلکه او بعنوان اهرمی قانونی و دارای جنبۀ کیفری به چک دریافت شده نگاه می کند.

او مترصد تخلف یا عدم اجرای شرایط یا عهد شکنی طرف معامله خود ( صادر کننده چک ) می باشد تا بلافاصله اهرم چک را فشار داده و خسارات وارده به خود را از آن طریق جبران نماید و یا بدینوسیله اقدامات تضییقی علیه طرف معامله خود را به اجرا در آورد.

گیرندۀ چک هرگز بدنبال آن نیست که طرف معامله اش امانتی را به او بسپارد زیرا امانت را بالاخره باید برگرداند، نگهداری از امانت مسئولیت ها و محدودیت هایی دارد و گیرنده چک با هدف معامله وارد ارتباط اقتصادی اجتماعی با دیگری شده است نه با اهداف نگهداری از امانات آنها گیرندۀ چک می خواهد وسیله ای سهل الوصول برای عوض معاملۀ خود داشته باشد.

چیزی که بتواند ادعای آن را بکند و مال امانی چیزی نیست که امین بتواند ادعایش را بعنوان مالکیت داشته باشد. بنابراین چه بهتر که چکی را از طرف مقابل خود و آن هم در وجه حامل اخذ نماید.

تا هر وقت که شرایط انجام قرار داد یا معامله از طرف وی اجرا نگردید به وصول آن اقدام نماید گیرندۀ چک هیچ گاه خود را امین چک نمی داند زیرا در عوض چکی که دریافت نموده یا اموال را واگذار کرده یا تعهداتی را نموده است سپس در این قضیه خود را مالک بالقوه چک مذبور می داند.

امانت آن است که شخصی که به هر علت نتواند یا نخواهد مال خود را نزد خود نگاه دارد آن را نزد دیگری می گذارد تا بعداً آن را مسترد دارد یا به شخص امین استفاده خاصی را سفارش نماید.

چه ضرورتی دارد که صادر کننده چک وجوه نقد خود را که نزد بانک بعنوان امین ترین مرجع برای نگهداری وجوه نقدی دارد نزد شخص ثالثی امانت گذارد. این در واقع امانت گذاشتن نبوده بلکه شاید برای جلب اطمینان گیرندۀ چک بعنوان تضمین تلقی گردد. لذا گیرنده چک نیز امین محسوب نمی شود.

ممکن است ادعا شود که چک در حقیقت همان پول نقد است و امانت گذاشتن چک با پول نقد تفاوتی ندارد. اما در این مورد یعنی امانی بودن چک نمی توان چنین استدلالی را پذیرفت. زیرا پول نقد تابع احکام مشابهی با چک نیست.

پول نقد نیازی به امضا و قید تاریخ و محل پرداخت و … ندارد در حالیکه چک را باید طی عملیات قانونی بوجود آورد و نهایتاً با امضا نمودن شرایط آن را تمام نمود. این کار لغوی است که هیچ نیازی به آن نیست.

تا زمانیکه چک امضا نگردیده و تاریخ یا مبلغی در آن نوشته نشده نیازی هم نیست که در امان و بعنوان امانت گذاشته شود.

بهترین طریق برای امن نگاه داشتن چک امضا ننمودن آن می باشد چراکه به محض امضا می بایست پرداخت گردد. امضا نمودن چک یعنی خارج کردن موجودی حساب بانکی در وجه شخص معین یا حامل  (ماده 3 اصلاحی صدور چک) دیگر چه لزومی دارد که موجودی از بانک خارج و امانتاً در اختیار شخص گیرنده چک قرار داده شود.

امانت بر پایۀ اعتماد به شخص امین و به اعتبار صفت امانت در شخص او قرار دارد. تا زمانیکه صادر کننده چک به شخص دیگری بعنوان امین اعتماد نداشته باشد و صفت امانت را در او محرز نداند اموال خود را نزد وی به امانت نمی گذارد.

لذا کسی که اقدام به صدور چک در وجه حامل می نماید پیداست که هیچ توجهی به گیرندۀ چک ندارد زیرا اگر شخصیت و امانت گیرندۀ چک را مورد نظر قرار می داد چک را نیز در وجه او صادر می کرد نه در وجه حامل در واقع چک امانتی نتیجه نبودن اعتماد دقیقاً نتیجه فقدان صفت امانت بوده و در اوج بی اعتمادی صادر و مبادله می گردد.

غالباً گیرندگان چک امانتی هرگز حاضر به آن نمی باشد که چکی را در وجه خود تحول گیرند زیرا آنها زمانی را در نظر می گیرند که چک بلامحل بوده و آنها نیز به آسانی بتوانند چک مذکور را بفروش برسانند. به عبارت دیگر حامل بودن چک با امانتی بودن آن دو امر غیر قابل جمع می باشند.

گیرندۀ چک زمانی به دریافت چک بعنوان امانت رضایت می دهد که در وجه حامل باشد یعنی از همان ابتدا زیر بار امانت نمی رود و تصور آن را که چک را به دیگری بفروشد در ذهن خود دارد.

در چک های امانتی غالباً مبلغ خاصی که مورد توافق طرفین معامله است مرقوم می گردد (که البته اغلب گیرندۀ چک وجه آن را به صادر کننده تحمیل می نماید). این مبلغ خاص غالباً با معامله ای که طرفین انجام داده اند تناسب دارد.

در معاملات نیز معمولاً طرفین تضاد منافع دارند. البته تضاد مزبور نافی سودی که آنها از انجام معامله می برند نمی باشد. اما عموماً هر دو طرف سعی در اتمام معامله به سود خود دارند. در این حالت آیا می توان طرفی را امین و دیگری را امانت گذار نامید؟

مسلماً خیر هرگز یک طرف معامله که منافعش مغایر طرف دیگر باشد او را امین برای نگهداری مال خود که قابلیت تبدیل به یک موضوع کیفری را دارد نمی داند. در حقیقت تنها چیزی که تحت عنوان چک امانتی بحثی از آن نیست اطمینان و صفت امانت است.

مبادلۀ چک بعنوان امانت اذعان به نا امن بودن کل معامله و سرانجام آن است. چکی که بعنوان امانت نزد شخصی گذارده می شود می تواند دو حالت داشته باشد:

1. یا اینکه بلامحل و فاقد موجودی باشد
2. یا اینکه موجودی در حساب صادر کننده باشد.

اگر موجودی در حساب صادر کننده باشد گیرنده چک در چه صورتی مرتکب خیانت در امانت گردیده است؟

• در صورتی که چک را به بانک ارائه و وجه آن را وصول نماید یا چک را بنام شخص دیگری ظهر نویسی نموده و خود از آن منتفع شود. به نظر می رسد که در هر دو صورت مرتکب خیانت شده است در حالیکه تا اینجا طبق قانون صدور چک مراعات گردیده و نقض قانون صورت نگرفته است.

سؤال دیگر اینکه چه موقع او (گیرنده چک) می تواند به بانک مراجعه و وجه آن را دریافت دارد؟

• مطابق توافق طرفین زمانی گیرنده چک می تواند به بانک مراجعه نماید که موجب و سبب آن ایجاد گردیده باشد.

آیا در این صورت موجبی برای طرح شکایت تحت عنوان خیانت در امانت توسط صادر کننده وجود دارد؟

• صادر کننده بدان علت طرح دعوی می نماید که چک خود را بعنوان امانت به دیگری سپرده است اما از نظر گیرنده چک بعنوان تضمین معامله ای در میان آنها انجام گرفته اخذ شده است.

این تنافر دیدگاه صادر کننده و گیرندۀ چک هرگز نمی تواند در قالب «امانت» جای گیرد بلکه با امانی بودن و امانت دار بودن بسیار بعید می نماید.

حالت دیگر آن است که چک بلامحل می باشد. مطابق مادۀ 3 قانون اصلاح قانون چک مصوب 1372 صادر کننده چک باید در تاریخ صدور معادل مبلغ چک در بانک محال علیه داشته باشد. این تکلیف قانونی نمی تواند تحت عناوین امانت یا هر عنوان دیگری نقض گردد.

همین که شخص به صدور چک اقدام نماید با علم به اینکه در حساب بانکی وی وجهی وجود ندارد صدور چک بلامحل تحقیق یافته است و طرفین به هیچ عنوان نمی توانند بر امر توافق نمایند که قانوناً جرم می باشد.

باید گفت چک امانتی زمانی مصداق دارد که واسطه ای در میان باشد و چک امانتاً در اختیار آن واسطه قرار داده شده باشد و اگر چک بدون واسطه به طرف معامله داده شود مانند پول عمل نموده است و همچنان که گفتیم گذاردن چک به عنوان امانت نزد اصیل، کار لغو و بیهوده ای است.

مثلاً شخصی جهت خرید اتومبیل به بنگاه مراجعه می کند و پس از توافق با فروشنده چکی را بنام فروشنده ( نه حامل ) صادر و امانتاً در اختیار مسئول بنگاه قرار می دهد که او نیز پس از امضای سند و انتقال قطعی چک مزبور را به فروشنده بدهد. حال اگر متصدی بنگاه چک را به نفع خود تصاحب نماید یا مورد استفادۀ دیگری قرار دهد، مصداق خیانت در امانت نیز وجود خواهد داشت زیرا چنین چکی بطور امانت نزد وی قرار داده شده است.

در این مورد خائن، مسئول بنگاه بعنوان امین است و طرف معامله نقشی در شکایت کیفری ندارد. اما چکی که در وجه حامل و بدون واسطه میان طرفین معامله صادر گردیده با چنین مصداقی تفاوت فراوان دارد.