چک و سفته در قراردادها نقش پرکاربرد دارند. بنابراین در تنظیم قرارداد باید نکات کاربردی چک و سفته را در نظر بگیریم. در این مقاله نکات حقوقی مهم چک و سفته که هر شخصی باید از آن مطلع باشد را بررسی می کنیم. این نکات عموماً تجربه دعاوی و پرونده هایی است که دیگران درگیر آن بوده اند و چه هزینه ها و وقت هایی که در دادگاه ها جهت چک و سفته تلف کردند و شما در چند دقیقه با خواندن یک مقاله از آن تجربیات مجانی استفاده می کنید!
نکات ماهیتی و ثبوتی
- اولین نکته این است که به تفاوت های چک و سفته مسلط باشید تا در تنظیم قرارداد بهترین تصمیم را بگیرید. به طور کلی نمی توان گفت چک یا سفته کدام بهتر است بلکه باید موردی قضاوت کرد.
- در قرارداد ذکر کنید که چک و سفته شما بدل از اصل تعهد به پرداخت ثمن نیست و فروشنده می تواند بر اساس خود قرارداد نیز اقدام به مطالبه ثمن نماید. چرا که ممکن است چک و سفته مفقود شود و در این صورت اگر بخواهید بر اساس خود قرارداد اقدام نمایید، دادگاه نمی پذیرد و حق شما را منحصر در مطالبه بر اساس خود چچک و سفته می داند.
- تعویض چک مذکور در قرارداد با چک دیگر باید با رعایت تمام جوانب و سنجیدن آثار حقوقی آن انجام شود. مثلاً اگر در قرارداد بابت ثمن معامله چک گرفته اید و شرط کرده اید که اگر چک پاس نشد، حق فسخ داشته باشید، حال اگر این چک را با چک دیگری تعویض کنید، ممکن است در دادگاه برگشت خوردن چک جدید دلیل بر ایجاد حق فسخ برای شما محسوب نشود.
- اگر در معامله خریدار دو نفر است و چک متعلق به یکی از خریداران، حتماً خریدار دیگر هم پشت چک را به عنوان ضامن امضاء کند.
- اگر بابت بدهی چک خود می خواهید به تدریج پول را به دارنده چک پرداخت کنید، در این صورت باید اثبات شود که تمام پرداختی های شما به صورت نقدی و یا کارت به کارت بابت این چک بوده است والا دارنده چک بعد از دریافت تمام این پول ها و علی رغم این که وجداناً و شرعاً وجه چک را دریافت نموده است، چک را در دادگاه اقدام می کند و به احتمال زیاد نمی توانید اثبات کنید که پرداختی های شما بابت چک بوده است. فلذا محکوم به پرداخت وجه چک می شوید و ناچاراً برای استردادد مبالغ پرداختی خود باید دعوای استرداد وجه علیه دارنده چک (دریافت کننده) مطرح کنید.
- اگر شخصی که شما چکی از او دارید، زودتر از سررسید چک، پول به حساب شما واریز یا کارت به کارت کرده و درخواست استرداد لاشه چک را نموده است، در این صورت شما باید قبل از پس دادن چک، اول بررسی کنید که پول از حساب چه کسی به حساب شما کارت به کارت شده است؟ صرفاً با دیدن اس ام اس واریز وجه به حسابتان خوشحال نشوید! چرا که ممکن است پول را شخص دیگری به حساب شما واریز نموده و شما به خیال این که وجه چک را دریافت کرده اید، اصل چک را بهه صاحب چک پس می دهید ولکن شخص صاحب حسابی که از آن حساب به حساب شما پول واریز شده است، دعوای استرداد وجه علیه شما مطرح می کند! فلذا برای این که مجبور به متوسل شدن به طرح شکایت کیفری تبانی بین صاحب چک وو صاحب حساب نشوید، از همان اول از هویت واریز کننده وجه مطلع و مطمئن شوید.
- هیچ گاه با چک کشیدن به کسی پول قرض ندهید. چرا که صدور چک به معنی بدهی به دارنده چک است در حالی که شما قصد قرض دادن به گیرنده چک را دارید. بنابراین به حسابش پول را به عنوان قرض واریز یا کارت به کارت کنید.
- اگر نمی خواهید تا مدتی طرف مقابل قرارداد، چک را خرج کند (مثلاً به علت احتمال فسخ یا کشف عیب کالا) به خط زدن عبارت چاپی (حواله کرد) در متن چک اکتفا نکنید بلکه در متن چک بنویسید: غیر قابل انتقال به شخص ثالث.
- در تنظیم قرارداد برای استرداد چک ضمانت اجرا تعیین کنید. مثلاً اگر قرارداد فسخ یا باطل شد، فروشنده باید لاشه چک های ثمن را ظرف سه روز مسترد نماید والا روزانه مبلغ فلان ریال خسارت تاخیر در انجام تعهد دریافت می گردد.
- ممکن است شما در یک معامله ادعای تهاتر یا فسخ یا حق حبس (پرداخت نکردن چک تا زمانی که اول فروشنده خانه را تحویل دهد) داشته باشید و نخواهید چک را پاس کنید ولی دارنده چک، چک را خرج می کند و عملاً با این کار شما را در مقابل کار انجام شده قرار می دهد. در این صورت نمی توانید در برابر شخص ثالث (دارنده جدید) به اشکالات و ایرادات معامله استناد کنید مگر این که بتوانید اثبات کنید خرج کردن چک به طور صوری انجام شده و دارنده جدید شرخر و دست نشانده و همم کاسه طرف قرارداد شما است نه یک دارنده با حسن نیت.
نشانه های اثبات شرخر بودن خواهان دعوای مطالبه وجه چک و سفته
- عدم طرح دعوا علیه کسی که از او چک را گرفته است. یعنی فقط علیه صادرکننده شکایت کرده است. در صورتی که هر طلبکار متعارف و واقعی علیه دست قبلی (ظهرنویس) نیز شکایت می کند.
- عدم وجود معامله بین شاکی (شرخر) و ظهر نویس (دست قبلی).
- عدم تناسب شخصیت شاکی با مبلغ چک در مبالغ بالا. مثلاً چک ۵۰۰ میلیونی توسط فرد معتاد یا بیکار طرح دعوا شده است.
- امضاء نکردن انتقال دهنده در ظهر چک در وجه حامل. چرا که هر چند چک در وجه حامل با قبض و اقباض منتقل می شود ولی طلبکار با حسن نیت حتی چک در وجه حامل را هم از انتقال دهنده می خواهد پشت آن را امضاء کند.
- انتقال چک بعد از برگشت خوردن آن. یعنی بعد از صدور گواهی عدم پرداخت، چک را به شخص دیگری پشت نویسی و منتقل کند. انتقال گیرنده در این حالت در اکثر مواقع شرخر است چرا که هیچ طلبکار متعارف و واقعی، چک مُرده را قبول نمی کند. به همین خاطر ماده ۱۱ قانون صدور چک به چنین فردی اجازه طرح شکایت کیفری نداده است و قانونگذار به چنین فردی بدبین است. خب همین ملاک در دعاوی حقوقی هم وجود دارد و خواهان دعوای چنین چکی دارنده با حسن نیت نیست. البته انتقال چک بعد از برگشت خوردن آن در هر صورت انتقال تجاری نیست و فی نفسه ایراد دارد و نهایتاً انتقال مدنی است حتی اگر انتقال گیرنده آن طلبکار واقعی و با حسن نیت باشد.
- گاهی شرخر ناخودآگاه آدرس خود را در زمان پشت نویسی چک و یا در متن دادخواست همان آدرس انتقال دهنده قید می کند. (بارها این سوتی شرخرها را در دادخواست دیده ام)
نحوه طرح دعوای چک و سفته
وقتی شرخر علیه شما طرح دعوای حقوقی مطالبه وجه چک می نماید، باید یک دعوای مستقل علیه فروشنده به خواسته فسخ قرارداد مطرح کنید و سپس دعوای تقابل علیه شرخر به خواسته استرداد چک و سپس دعوای جلب ثالث در دعوای تقابل علیه فروشنده به خواسته استرداد چک و سپس تقاضای رسیدگی توامان به هر دو دعوای فسخ و استرداد چک.
نکات مهمی که در رابطه با چک تضمین یا چک ضمانت حسن انجام کار در قراردادها باید در نظر داشته باشید:
- مشخص کنید که چک تضمین یا چک حسن انجام کار بدل از انجام اصل تعهد و آن کار هست یا نیست. مثلاً هم وجه چک ضمانت اخذ جواز ساخت را می توانید بخواهید و هم الزام سازنده به خود اخذ جواز ساخت.
- مشخص کنید که چک تضمین با خسارت روزانه تاخیر در انجام تعهد قابل جمع است یا نیست.
- اگر شما چک تضمین یا ضمانت حسن انجام کار را صادر کرده اید، می توانید با یک شرط در قرارداد، بار اثبات را برعکس کنید. یعنی شرط کنید که وقتی کارفرما (متعهد له) می تواند بر روی چک اقدام کند که تخلف متعهد را با دلایل موجه اثبات نماید. در صورتی که اگر این شرط نشود، در حالت استاندارد، بار اثبات حسن انجام تعهد به عهده خود متعهد است. چرا که اصل بر عدم انجام تعهد است و فقط دارنده چک کافی است که ادعای تخلف نماید و نیازی به اثبات تخلف ندارد.
- حتماً در چک تضمین بنویسید (غیر قابل انتقال به شخص ثالث) تا فقط خود طرف قرارداد بتواند اقدام کند و شما بتوانید در برابر او حسن انجام تعهد خود را اثبات و دعوای استرداد چک مطرح کنید والا اگر چک تضمین را خرج کند، در برابر شخص ثالث نمی توانید به حسن انجام تعهد خود استناد و تقاضای استرداد چک را کنید. چرا که ارتباطی به شخص ثالث ندارد.
- چک تضمین در رویه اکثر دادگاه ها چک امانی تلقی نمی شود. فلذا اگر طرف مقابل بر خلاف قرارداد چک تضمین را برگشت بزند و اجرا بگذارد، خیلی امیدی به اخذ حکم کیفری خیانت در امانت نیست.
نکات شکلی و اثباتی
- از چک خود کپی بگیرید و در نسخه کپی چک، رسید دریافت چک را از گیرنده چک بگیرید و حتی الامکان از او بخواهید که تاریخ را نیز درج کند تا هم تحویل چک و هم موعددار بودن چک در دادگاه قابل اثبات باشد.
- اگر به راستی و درستی شخصیت صادرکننده چک شک دارید، می توانید از او بخواهید که در کپی چک اثر انگشت خود را بزند تا بعداً در دادگاه نتواند صدور چک از ناحیه خود را انکار نماید.چرا که درج اثر انگشت در اصل چک مرسوم نیست و ممکن است بانک ایراد بگیرد. اخذ اثر انگشت در کپی چک به این خاطر است که صاحب حساب ممکن است با سوء نیت امضای اصلی خود را در متن چک درج نکند و شما از این موضوع بی اطلاع باشید.
- چک خط خورده و چک از قبل نوشته شده و چک از قبل امضاء شده حتی الامکان نگیرید و چک در حضور شما پر و امضاء شود. چرا که ممکن است با اطلاع و تبانی صاحب حساب، چک را شخص دیگری نوشته و امضا کرده باشد تا بعداً صاحب حساب چک در دادگاه به راحتی بتواند ادعای جعل امضاء نماید.
- یکی از اختلافات مهم چک در دادگاه ها، بحث چک سفید امضاء است. در مواردی صادرکننده چک امضای خود را قبول دارد لکن ادعای سفید امضاء بودن چک را می کند یعنی اول چک امضاء شده و بعداً متن آن (تاریخ و وجه و بابت) پر شده است.
قاعده این است که چک سفید امضاء فی نفسه معتبر و صحیح است. چرا که صادرکننده با سفید امضاء کردن چک، اختیار پر کردن متن چک را به دارنده داده است. لکن اگر دارنده از حدود اختیارش در قرارداد و یا بنای مقرر تجاوز کند، سوء استفاده و خیانت در امانت محسوب می شود و در نتیجه وجه چک قابل مطالبه نیست. در اختلافات چک سفید امضاء این بحث مطرح می شود که آیا دادگاه حقوقی می تواند به موضوع تجاوز از اختیار رسیدگی کند و یا لاجرم باید شکایت کیفری طبق ماده ۶۷۳ و ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی مطرح کرد؟ و دیگر این که بار اثبات به عهده کیست؟ یعنی آیا صادرکننده چک باید تجاوز دارنده از حدود امانت و اختیار را اثبات کند و یا دارنده چک (پر کننده) باید رعایت امانت را اثبات کند؟
لذا برای پیشگیری از این اختلافات، اگر چک سفید امضاء صادر یا دریافت می کنید، باید سقف و حدود اختیار را در قرارداد قید کنید که مشکلی پیش نیاید. نکته مهم دیگر این است که در مواردی صادرکننده چک دسیسه چینی می کند و چک را به نحوی می نویسد که سفید امضاء جلوه داده شود. مثلاً اول امضای بزرگ زده باشد و بعد از آن متن چک را طوری نوشته که کمی از نوشته ی متن چک روی امضای چک بیفتد تا بعداً در دادگاه ادعای سفید امضاء بودن مطرح کند. باید مواظب چنین کلک هایی باشیم. همچنین می توان برعکس عمل کرد و برای جلوگیری از ادعای سفید امضاء بودن، از صادرکننده خواست که کمی از امضایش روی نوشته بیفتد.
انکار امضای چک و یا ادعای جعل امضای چک از ناحیه صادرکننده موضوع مهم و شایع در دعاوی چک است. اگر صادرکننده در دادگاه حقوقی ادعای جعل امضاء مطرح نمود، جعل امضای چک ملازمه با سرقت یا خیانت در امانت یا کلاهبرداری دارد. در این صورت دفاع کنید که چرا صادرکننده در همان زمان شکایت کیفری سرقت یا خیانت در امانت یا کلاهبرداری مطرح ننموده است؟ یقیناً کسی که امضایش جعل شده، پیگیر کار خود است و شکایت سرقت یا خیانت در امانت یا کلاهبرداری را نیز همراه با ادعای جعلل مطرح می کند نه این که بگذارد و بگذرد و تازه در دادگاه حقوقی در برابر دعوای دارنده چک صرفاً یک جمله بگوید امضای من جعلی است! اگر ادعای جعل دارد لزوماً باید سرقت یا خیانت در امانت یا کلاهبرداری را نیز اثبات کند.
در چک و سفته ،اگر چک را از ظهرنویس می گیرید، حتی الامکان از رضایت صاحب حساب چک مطمئن شوید. چرا که ممکن است چک امانی یا مسروقه باشد. حتی گاهی ممکن است بین صادرکننده و شخصی که شما چک را از او گرفته اید (دارنده اول و ظهرنویس) شکایت صوری خیانت در امانت نسبت به چک مطرح باشد تا صادرکننده بتواند به استناد حکم کیفری، در برابر شما از مسئولیت مبرا شود. در این صورت اگر حکم کیفری صادر شده باشد، شما در مقابل کار انجام شده قرار گرفته اید! و نمی توانید به آن حکم کیفریی اعتراض ثالث نمایید.
می توانید در ذیل امضای خود در چک، تاریخ صدور را درج کنید تا موعددار بودن چک به راحتی قابل اثبات باشد ولی ممکن است طرف مقابل از شما نپذیرد. البته با بانک نیز هماهنگ کنید که نقص امضاء نگیرد. وقتی چک را از صادرکننده می گیرید، چند بار مندرجات آن را با وسواس بررسی کنید تا اشتباهی در مبلغ و تاریخ عددی و حروفی و ریال و تومان و نقطه ها نباشد.
در مبحث چک و سفته ، وقتی حکم دادگاه به نفع شما در خصوص چک صادر می شود، چند بار حکم دادگاه را با مشخصات و شماره و مبلغ چک تطابق دهید تا اگر در رای دادگاه اشکال تایپی وجود داشته باشد، بلافاصله تقاضای صدور رای اصلاحی کنید. در خیلی موارد طرف خوشحال که حکم به نفعش صادر شده، تازه در مرحله اجرای احکام متوجه شده است که یک صفر یا نقطه در رای تایپ نشده و دوباره از اول مجبور به درخواست رای اصلاحی و ابلاغ و تجدیدنظر و اجرائیه شده است! یعنی دو سال عقب افتادن فقط بخاطرر تایپ نشدن یک صفر در رای و دقت نکردن در همان زمان ابلاغ رای.
