نکاتی پیرامون فسخ نکاح

طلاق تنها راه بر هم خوردن عقد ازدواج، نیست. علاوه بر طلاق که شرایط خاص خودش را دارد، گاهی هم در شرایطی خاص می‌توان نکاح یا همان ازدواج را فسخ کرد. فسخ در قانون به حالتی گفته می شود که به اراده یکی از دو طرف عقد، اثر عقد از بین برود و وضعیت به حالت پیش از زمان عقد برگردد. در مورد ازدواج چون رابطه قراردادی بین طرفین مالی نیست و بحث خانواده مطرح است، شرایطی که برای فسخ در قراردادهای مالی پیش‌بینی شده، مطرح نیست. مواردی که منجر به فسخ ازدواج می‌شود، به سهه دسته (عیوب، تدلیس و تخلف از شرط صفت) تقسیم می‌شود. رسیدگی به این موارد در صلاحیت دادگاه خانواده قرار دارد.

اما بعضی تفاوت‌های فسخ و طلاق این است که: اولاً برای طلاق باید تشریفاتی خاص انجام داد، مثل خواندن صیغه طلاق یا حضور شاهد و… . اما در فسخ نیازی به این تشریفات نیست. ثانیاً پیش از وقوع طلاق باید از دادگاه حکم یا اذن گرفت، ولی فسخ نکاح نیاز به این اقدام ندارد و رسیدگی دادگاه محدود به احراز وجود حق فسخ است و تکلیفی در باب اصلاح زوجین و ارجاع به داوری ندارد. به علاوه، طلاق مخصوص عقد دائم است، ولی فسخ هم نکاح دائم و هم موقت را در بر می‌گیرد. ذکر این نکته ضروریی است که فسخ باید به صورت فوری انجام شود، چرا که هدف قانون‌گذار از اینکه حق فسخ را به یکی از طرفین داده، رفع فوری ضرر از وی است. به همین دلیل، طرفی که حق فسخ دارد به شرط آنکه از حق فسخ خود و فوریت آن اطلاع داشته باشد، باید فوراً آنن  را انجام دهد، وگرنه حق فسخ وی از بین می‌رود.

عیوبی که باعث فسخ نکاح می‌شوند

یکی از مواردی که باعث فسخ ازدواج می‌شود، «عیوب» است. در واقع، اگر یکی از دو طرف ازدواج، دچار بعضی عیب‌های مشخص باشد، همسرش می‌تواند به صورت یک‌طرفه و بدون رضایت او، ازدواج را فسخ کند. بعضی از این عیب‌ها مختص مردان است؛ یعنی اگر مردی چنین عیب‌هایی را داشته باشد،‌ زن می‌تواند عقد را فسخ کند. بعضی هم مختص زنان است و مردان می‌توانند از آنها استفاده کنند. اما «جنون» یا همان دیوانگی عیب مشترکی است که هر یک دچار آن باشد، طرف مقابل می‌تواند ازدواج را فسخ کند.

فسخ ازدواج با دیوانه یا مجنون

اگر مرد یا زن دچار جنون یا دیوانگی باشند، طرف مقابل می‌تواند نکاح را فسخ کند. احتمالاً کسی شکی ندارد که این حکم قانون‌گذار کاملاً عادلانه و منطقی است. تصورش را بکنید که فردی با کسی دیگر ازدواج کند که دچار بیماری‌های روانی جدی و شاید خطرناک است. مسلماً با چنین فردی نمی‌توان به راحتی از «طلاق» حرف زد. به همین دلیل، قانون‌گذار حق فسخ یک‌جانبه این ازدواج را مطرح کرده است. البته تشخیص اینکه بیماری فرد «جنون» است یا بیماری روحی دیگر، با متخصصانی است که دادگاهه  معلوم می‌کند.

جنون دوره‌ای و دائمی

جنون دو حالت دارد: دائمی و ادواری. اما در هر دو حالت، باعث می‌شود طرف سالم نکاح را فسخ کند، البته به شرط آنکه پایدار باشد، زیرا جنون ناپایدار ضرری را متوجه همسر نمی‌کند.

• جنون دائمی: فرد به صورت همیشگی دچار حالت جنون است.
•     جنون ادواری: جنونی است که مستمر نیست و متناوب است یعنی می‌آید و می‌رود. تفاوت آن با جنون ناپایدار این است که در جنون ناپایدار فرد در دوره‌ای دچار جنون می‌شود و بعد به طور کامل، سلامت خود را باز می‌یابد که این حالت از موجبات فسخ نکاح نیست، ولی در جنون ادواری فرد مجنون در دوره‌ای دچار جنون می‌شود، بعد خوب می‌شود و بعد از آن دوباره به جنون می‌رسد.

تفاوت مرد و زن مجنون

درست است که جنون هم برای مرد و هم برای زن، باعث فسخ نکاح است، اما تفاوت‌هایی هم میان این دو وجود دارد. مثلاً جنون شوهر، چه قبل از ازدواج و چه بعد از آن ایجاد شود، به زن اجازه فسخ را می‌دهد، اما جنون زن فقط هنگامی موجب حق فسخ برای مرد است که در حال عقد وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، اگر زن بعد از عقد دیوانه شود، شوهرش حق فسخ ندارد. تازه باید بدانید که مرد یا زن به شرطی دارای حق فسخ به خاطر جنون همسرشان هستند که هنگام عقد، از جنون او آگاهی نداشته باشند؛ یعنی اگر موقع عقد، بدانند که دارند با فردی مجنون ازدواج می‌کنند، چون با آگاهی اقدام به ضرر خویش کرده‌اند، دیگر حق فسخ نخواهند داشت.

عیوب ویژه زن و مرد

گفتیم عیب‌هایی وجود دارند که هر کسی دچارشان باشد،‌ طرف مقابل می‌تواند با استفاده از آنها، ازدواج را فسخ کند. به جز جنون که بین زن و مرد مشترک است، بعضی عیوب مختص مردان و بعضی هم مختص زنان است. عیوب ویژه مرد منحصر به بیماری‌هایی است که توان برقراری رابطه زناشویی با همسر را از مرد بگیرد. این موارد به طور کامل در ماده ۱۱۲۱۱ قانون مدنی آورده شده است. بعضی از عیوب ویژه زن هم که حق فسخ را به شوهر می‌دهند، عبارت‌اند از:

• جذام (خوره)
• برص (نوعی بیماری پوستی‏ که بر اثر آن لکه‏های معمولاً بزرگ سفید یا سیاه در بدن پدید می‏آید)
• زمین‌گیری
• نابینایی هر دو چشم

البته باید بدانیم، عیوب ویژه زن در صورتی موجب حق فسخ برای مرد است که در هنگام عقد وجود داشته باشد.

فریبکاران و تدلیس

یکی از مواردی که به طرفین اجازه می‌دهد ازدواج را فسخ کنند کاری است که تدلیس نام دارد. یعنی فرد به اصطلاح کلی کلک بزند و صفت‌هایی را به خود نسبت بدهد که آنها را ندارد. اگر فردی با این روش ازدواج کند، تکلیف آن ازدواج معلوم است: همسر می‌تواند ازدواج را فسخ کند. حق هم دارد! تصور کنید آقای خواستگار خودش را دارای تحصیلات عالی یا ثروتمند یا متخصص در هنر خاصی معرفی کند، آن‌ وقت،‌ بعد از اینکه خطبه عقد جاری شد، عروس بیچاره بفهمد که تمام چیزهایی که درباره همسرش تصور می‌کرده، دروغ بوده است. در ضمن، تفاوتی نمی‌کند که این صفات و ویژگی‌های دروغین در متن عقد نوشته شده باشد یا خیر، چون در هر دو حالت،‌ حق فسخ وجود دارد. بنابراین، آنچه در تدلیس مهم است وجود سوءنیت و قصد فریب طرف مقابلل  است.

تخلف از شرط صفت

آخرین موردی که به یکی از طرفین عقد، اجازه فسخ نکاح را می‌دهد، تخلف از شرط صفت است. شرط صفت یعنی اینکه صفت خاصی در شخص شرط شده باشد، ولی بعد از عقد معلوم شود که فرد فاقد آن وصف بوده است. تفاوت تدلیس با تخلف از شرط صفت در این است که در تدلیس فرد قصد فریب دارد، ولی در تخلف از شرط صفت، فرد چنین نیتی ندارد و واقعاً خود را واجد آن صفت می‌داند، اما بعد از عقد متوجه می‌شود که دارای آن وصف خاص نیست. مثل اینکه دختر یا پسری خود را منتسب بهه خانواده‌ای دارای ثروت و مقام بداند، ولی بعداً متوجه شود که نسبتی با آن خانواده ندارد.

وضعیت مهریه در فسخ نکاح

حتماً برای شما هم سؤال پیش آمده است که در صورت فسخ ازدواج، تکلیف مهریه چه می‌شود. طبق قانون، اگر قبل از شروع زندگی زناشویی فسخ انجام شود، زن مهریه‌ای نمی‌گیرد و در غیر این صورت، مهریه به زن تعلق می‌گیرد، مگر اینکه مرد به خاطر  تدلیس زن، ازدواج را فسخ کرده باشد. در واقع،‌ اگر زن فریبکاری یا تدلیس کرده باشد و شوهر هم به همین دلیل، ازدواج را فسخ کند، زن مهریه‌ای دریافت نخواهد کرد.

لزوم ثبت فسخ نکاح

همان‌طور که گفتیم، فسخ نکاح کاری یک‌طرفه است. در واقع، دارنده حق فسخ برای این کار برخلاف طلاق، ملزم به رعایت تشریفات خاصی نیست و فقط با گفتن لفظ یا انجام عملی که بر آن دلالت داشته باشد، اتفاق می‌افتد، ولی ثبت آن پس از صدور حکم مربوط از سوی دادگاه الزامی است. ثبت نکردن فسخ نکاح به صورت رسمی، باعث می‌شود که متخلف به جزای نقدی درجه پنج (بین ۸۰ میلیون ریال تا ۱۸۰ میلیون ریال) و حبس تعزیری درجه هفت (از ۹۱۱ روز تا شش ماه) محکوم می‌شود.

مسعود درودیان