وقتی آتش جنگ شعله ور می شود، اخلاق به یک سو میرود و ارزش جان انسان‌ها نا دیده گرفته می شود. جنگ‌های جهانی مصداق جنگ‌های غیرانسانی هستند، اما برخی در این هنگام هم به دنبال آن هستند که بعضی از اصول اولیه اخلاقی مورد توجه قرار بگیرد و نادیده گرفته نشود. این اصول اخلاقی، با عنوان حقوق بشردوستانه در حقوق بینالملل مورد بررسی قرار میگیرد. در ادامه به حقوق دوران جنگ نگاهی دقیق‌تر میاندازیم.
جامعه بشری همواره از درگیریهای مسلحانه رنج برده است. درگیریهایی که سرانجامشان مرگ و رنج انسان‌های بیگناه را به همراه دارند. در این زمینه حقوق بینالملل بشردوستانه مطرح شد که یکی از شاخه‌های اصلی حقوق بینالملل عمومی است. حقوق بینالملل بشردوستانه به تعریف کمیته بینالملل صلیب سرخ، «مجموعه قواعد مربوط به زمان جنگ است که هدف از این قواعد، یکی حمایت از افرادی است که در زمان جنگ در مخاصمه شرکت نکرده اند یا آن را ترک کرده اند و دیگری محدود کردن روش و وسایلی است که در جنگ به کار گرفته میشود». در واقع هدف اصلی این حقوق، پیگیری و محدود کردن آلام بشری در طول درگیریهای مسلحانه است. باید توجه داشت که اجرای واقعی و موثر حقوق بشر بیش از هر چیز مستلزم آن است که یکایک افراد به حقوق خود و دیگران آگاهی یابند و بدین ترتیب بتوانند حفظ و رعایت آن ها را خواستار شوند. بنابراین شناساندن حقوق بشر و راه های حمایت از آن ها، یکی از پیش شرط‌های ضروری برای جلوگیری از زیرپا گذاشتن این حقوق است.
تاریخچه
این اندیشه ابتدا توسط فردی به نام هنری دوان (Henri Dunant) مطرح شد. دوان که خود تجربه حضور در جنگ را داشت در کتاب خاطرات جنک سولفرینو که در سال ۱۸۶۲ منتشر شد، پیشنهاد تشکیل انجمن‌های ملی برای مراقبت از بیماران و زخمیهای جنگ بدون توجه به نژاد، ملیت و یا مذهب آنان را داد. وی همچنین خواستار تدوین معاهده‌ای شد که دولت‌ها با امضای آن این انجمن را به رسمیت بشناسند. دوان توانست در ادامه تلاش‌های خود کمیته بینالمللی کمک به مجروحان را تاسیس کند که نام آن به کمیته بینالمللی صلیب سرخ تغییر یافت. این نکته را نباید از نظر دور داشت که وقوع برخی درگیریهای مسلحانه بر توسعه و تکامل حقوق بینالملل بشردوستانه تاثیر بسیار داشت. مثلا استفاده از سلاح‌های شیمیایی و گازهای سمی و بدرفتاری با اسراء در اولین جنگ جهانی زمینه تصویب معاهدات 1925 راجع به منع کاربرد گازهای خفه‌کننده و سمی و کنوانسیون 1929 راجع به رفتار با اسرای جنگی را فراهم آورد و بالاخره تصویب کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو 1949 پاسخی به فجایع دومین جنگ جهانی بود. در سال ۱۸۶۴ کنوانسیون ژنو، حقوق بشر دوستانه معاصر را پایه‌گذاری کرد. با گذشت زمان درگیریهای مسلحانه اثرات گستردهای بر توسعه حقوق بشر دوستانه داشتند. جنگ های اول ودوم جهانی هر دو سبب تصویب معاهدات جدید شدند تا سرانجام در سال ۱۹۴۹ چهار کنوانسیون به تصویب رسید که به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو معروف شدند. در واقع امروز این چهار کنوانسیون به علاوه پروتکل الحاقی که در سال ۱۹۷۷ به تصویب رسید اسناد و منابع اصلی حقوق بشردوستانه را تشکیل می دهند.
حقوق بینالملل بشر دوستانه و حقوق بشر
هر چند حقوق بینالملل بشردوستانه و حقوق بشر مکمل یکدیگرند و هر دو از فرد حمایت میکنند، اما تفاوت‌هایی را میتوان بین این دو ذکر کرد، از جمله این که حقوق بشردوستانه در موقع درگیریهای مسلحانه اعمال میشود، در حالی که حقوق بشر یا حداقل بعضی از این حقوق مربوط به زمان صلح و جنگ است. همچنین میدانیم که حقوق بشر در صدد جلوگیری از رفتار مستبدانه دولت‌ها بر اشخاص است ، وکیل در حالی که حقوق بشر دوستانه در درجه اول در صدد حمایت از غیر نظامیان و تنظیم روش‌هایی برای هدایت عملیات نظامی است. باید خاطرنشان کرد که پیدایش حقوق بشردوستانه موخر بر حقوق بشر بوده است.
حقوق بینالملل بشردوستانه و حقوق جنگ
هرچند عده‌ای این دو اصطلاح را به جای هم به کار میبرند، اما همان طور که اساتید حقوق نیز اذعان داشته‌اند: «حقوق بشردوستانه در واقع بخشی از حقوق جنگ به شمار میرود و آن مجموعه قواعد حقوق بینالملل حاکم بر زمان جنگ است که عمدتا جنبه حمایتی دارد، حال آن که بخش دیگری از حقوق جنگ به تبیین قواعد مربوط به جنگ میپردازد، مانند مضمون حقوقی مقابله به مثل مسلحانه، آغاز و پایان جنگ، تعیین عرصه مخاصمات، بیطرفی و…».
بنابراین محدود کردن حقوق جنگ به حقوق بشردوستانه صحیح به نظر نمیرسد.
کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو
امروزه کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو به علاوه دو پروتکل الحاقی منابع اصلی حقوق بینالملل بشردوستانه را تشکیل میدهند. نخستین کنوانسون ژنو (۱۹۴۹)، از مجروحان و بیماران نیروهای مسلح در میدان نبرد حمایت میکند.
دومین کنوانسیون ژنو (۱۹۴۹)، از مجروحان، بیماران وکشته شدگان نیروهای مسلح در دریا حمایت میکند.
سومین کنوانسیون ژنو (۱۹۴۹)، مربوط به رفتار با اسیران جنگی است و چهارمین کنوانسیون، مربوط به حمایت از افراد غیرنظامی در دوران جنگ است. (اغلب کشورهای عضو سازمان ملل از جمله کشور ایران به این کنوانسیون‌ها ملحق شده‌اند).
با این حال، در این کنوانسیون‌ها به بعضی زمینه‌ها مانند نحوه هدایت مخاصمات و حمایت از غیرنظامیان در برابر آثار مخاصمات بیتوجهی شده بود. در نتیجه برای تکمیل این اسناد تصمیم گرفته شد تا متون جدیدی به صورت پروتکل‌های الحاقی به تصویب برسد و سرانجام در سال ۱۹۷۷ این امر محقق شد. با تصویب پروتکل اول غیرنظامیان در درگیریهای مسلحانه بینالمللی مشمول حمایت بیشتری قرار گرفتند و طرف‌های درگیر نیز در انتخاب روش‌ها و ابزارهای جنگی با محدودیت‌هایی روبه‌رو شدند تا جایی که باید از کاربرد سلاح‌ها و روش‌هایی که باعث رنج غیرضروری می شوند، پرهیز کنند. پروتکل دوم نیز ضمن تاکید بر ماده ۳ مشترک کنوانسیون‌ها با هدف تضمین اعمال قواعد اصلی و اولیه حقوق جنگ در درگیریهای داخلی به تصویب رسید. در این حال، نکته قابل توجه این است که این پروتکل‌ها به هیچ وجه حقوق دولت‌ها در برقراری نظم و قانون را محدود نکرده و مداخله خارجی را نیز توصیه نمیکند (ماده ۳ پروتکل دوم).
قواعد اساسی حقوق بینالملل بشر دوستانه
در درگیریهای مسلحانه کمیته بینالمللی صلیب سرخ در اقدامی اصول حقوق بینالملل بشردوستانه را به منظور تسهیل توسعه حقوق بشردوستانه خلاصه کرده است که هر چند قدرت ابزارهای حقوقی را ندارد و درصدد جایگزینی برای معاهدا ت لازم‌الاجرا نیز نیستند، اما برای آشنایی با قواعد حقوقی بشردوستانه بسیار مفید و به جا است. بدین شرح که:
- اشخاصی که درگیری را ترک کرده و کسانی که مشارکت مستقیم در درگیری ندارند، حق دارند که حیات و تمامیت جسمی و روحیشان مورد احترام قرار گیرد. آنان در هر شرایط باید مورد احترام واقع شوند و با آنان بدون هیچ گونه تبعیضی بصورت انسانی رفتار شود.
- کشتن یا زخمی کردن دشمنی که دستگیر شده یا به مشارکت خود در درگیری پایان داده، ممنوع است.
- مجروحان و بیماران باید توسط آن طرف مخاصمه که آنان را در اختیار داردف جمع‌آوری شوند و مورد مراقبت قرار بگیرند. این حمایت همچنین شامل کارکنان، تاسیسات، حمل و نقل و تجهیزات پزشکی هم می شود. نشان صلیب سرخ یا هلال احمر علامت چنین حمایتی است و باید مورد احترام واقع شود.
- رزمندگان و غیرنظامیان دستگیر شده که در اختیار یک طرف مخاصمه هستند حق دارند که حیات، حیثیت، حقوق شخصی و اعتقاداتشان مورد احترام واقع شود. از آنان باید در برابر تمامی اعمال خشونت‌بار و انتقام‌جویی حفاظت شود، آنان حق دارند با خانواده‌هایشان ارتباط برقرار کنند و کمک‌های امدادی دریافت کنند.
- هر فرد حق برخورداری از تضمینات قضایی اساسی را دارد. هیچ کس نباید بخاطر عملی که مرتکب نشده، مسئول تلقی شود. هیچ کس نباید مورد شکنجه جسمی و روحی، مجازاتهای بدنی یا رفتارهای ظالمانه و خفت بار قرار بگیرد.
- طرف‌های درگیری و اعضای نیروهای مسلح آن ها حق نامحدودی در انتخاب شیوه‌ها و روش‌های جنگی ندارند. استفاده از سلاح‌ها یا روش‌های جنگی که باعث ورود درد غیرضروری یا رنج زاید میشود، ممنوع است.
- به منظور استثنا کردن اموال و افراد غیرنظامی، طرف‌های درگیری همواره باید میان جمعیت غیر نظامی و رزمندگان تفکیک قایل شوند. نه جمعیت غیرنظامی و نه افراد غیرنظامی، نباید مورد حمله واقع شوند. حملات باید صرفا علیه افرادنظامی هدایت شوند.
کمیته ملی حقوق بشردوستانه ایران
سال 1378 جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران، پیشنهاد تاسیس کمیته ملی حقوق بشردوستانه ایران را داد که با تهیه آیین‌نامه آن توسط هیات وزیران اجرایی شد. این کمیته وظیفه نظارت بر رعایت حقوق بشردوستانه در سطح ملی را بر‌عهده خواهد داشت و با آموزش مفاهیم حقوق بشردوستانه در میان نیروهای مسلح، عموم مردم و مقاطع تحصیلی مختلف، وظیفه ترویج این مفاهیم را بر عهده خواهد داشت.
برخی دیگر از وظایف این کمیته را میتوان بدین شرح بر شمرد: ارایه نظارت مشورتی در زمینه تبیین و تفسیر مقررات بشردوستانه، پیگیری امور مربوط به اسرای خارجی در ایران و اسرا و زندانیان ایرانی در خارج از کشور، پیگیری امور مربوط به مجروحان جنگی به ویژه قربانیان سلاح‌های کشتار جمعی (شیمیایی، هسته‌ای، میکروبی و بیولوژیکی)، پیگیری موارد نقض مقررات بشر دوستانه در سطح بین المللی و ارایه گزارش به مجامع بینالمللی ذیربط و…
اعضای کمیته، نماینده وزارت خانه‌های مربوط خواهند بود. افرادی مانند نمایندگان وزارت خانه‌های امور خارجه، دادگستری، کشور، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، رییس و دبیرکل و مدیرکل امور حقوقی و امور بینالملل جمعیت هلال احمر هستند، که دو مقام اخیر در این کمیته حق رای ندارند.
هزینه فعالیت‌های کمیته ملی در هر سال مالی از محل اعتبار مربوط که بنا به پیشنهاد کمیته توسط سازمان برنامه و بودجه در لایحه بودجه تحت عنوان کمک به کمیته ملی حقوق بشردوستانه منظور میشود، تامین خواهد شد. بدیهی است اعتبارات منظور شده بابت کمیته ملی در قانون بودجه، هر سال تخصیص یافته تلقی خواهد شد. کمیته به صورت عادی، سالیانه چهار جلسه (هرسه ماه یک جلسه) خواهد داشت. همچنین جلسات فوق‌العاده به تصمیم رییس کمیته ملی در غیاب وی، دبیر کل و یا بنا به تقاضای دو سوم اعضای واجد حق رای تشکیل میشود.
کمیته ملی حقوق بشردوستانه جمهوری اسلامی ایران که وظیفه ترویج حقوق بشردوستانه را بر عهده دارد، تا کنون اسناد بینالمللی و منابع و کتاب‌های مهم و متعددی را تالیف و ترجمه کرده است از جمله کتاب تحولات اخیر حقوق بشردوستانه بینالمللی و همچنین کتاب قواعد کاربردی حقوق مخاصمات مسلحانه که علاقه مندان برای مطالعه بیشتر میتوانند به این منابع مراجعه کنند. در نهایت تلاش‌های جامعه بینالمللی برای ایجاد یک دیوان دایمی بینالمللی نیز باید مورد توجه قرار بگیرد.
اساسنامه این دیوان در شهر رم در سال 1998 به تصویب رسید و دیوان در اول ژوئیه 2002 در شهر لاهه آغاز به کار کرد. این دیوان برای رسیدگی به جنایات جنگی و جرایم ضد بشری و نسل‌کشی صلاحیت دارد.
با توجه به آن چه گفته شد، حقوق بشردوستانه قواعدی را در برمیگیرد که در دوران جنگ حاکم است و بیش از همه به کمک غیرنظامیان میشتابد تا از حقوق آنان دفاع کند. بنابراین حقوق بشردوستانه حقوق دوران جنگ است.
