ناآگاهی مردم از موضوعات قضایی و حقوقی در جامعه موجب تشکیل پرونده‌های قضایی غیرضروری، سردرگمی مردم در محاکم قضایی و در نهایت، افزایش جمعیت کیفری زندان‌ها شده است. بنابراین، افزایش آگاهی‌های حقوقی، ضمن صرفه‌جویی در وقت و هزینه مردم، بار دستگاه قضایی را نیز کاهش خواهد داد. آشنایی خانواده‌ها از قوانین و مقررات مربوط به ازدواج فرزندانشان، از آن رویدادهایی است که به آگاهی‌های حقوقی نیاز دارد. باورهای غلط و بی‌اطلاعی از قلمرو حقوقی روابط، به ایجاد اختلاف و گاه طرح شکایت‌هایی منجر می‌شود که حتی ممکن است از همان مراحل ابتدایی آشنایی و خواستگاری آغاز شود.
عقد نکاح موقت و دائم، مهریه، نفقه، حضانت و دیگر وقایع حقوقی، دارای آثاری است که بی‌اطلاعی خانواده‌ها از آنها زمینه وقوع دردسرهای بزرگ و حضور در دادگاه‌ها را فراهم می‌کند. در دوران نامزدی که هدف از آن، آشنایی بیشتر طرفین با فرد دیگر و خانواده او است، هر یک طرف مقابل را برای تشکیل زندگی آرام و تفاهم‌آمیز محک می‌زند.
خانواده‌های متشرع با محرم کردن دختر و پسر، شرایط این آشنایی را در محیطی مناسب‌تر فراهم می‌کنند. هر چند این دوران هیچ منع اخلاقی، قانونی و شرعی ندارد و برای آشنایی و محکم کردن پایه های زندگی مشترک ضروری به نظر می‌رسد، اما این احتمال که طرفین در این دوره به جمع‌بندی مشترکی نرسند، وجود دارد. در این صورت، هر یک از آنها یا هر دو از ازدواج انصراف می‌دهند. اما در صورت وقوع این اتفاق، باز هم در قبال یکدیگر حقوق و تکالیفی دارند.
آثار و برکات دوران نامزدی
یکی از بسترهای مهم برای تامین استقلال دختر و پسر و جدایی تدریجی آنها از خانواده‌ای که سال‌ها در آن زندگی کرده و با آن انس گرفته‌اند، دوران نامزدی است. طرفین با انس و همدلی و گذشت و ایثار، نادیده گرفتن ناملایمات و ناهماهنگی را تمرین می‌کنند. این دوران، بهترین زمان برای کنار گذاشتن خودخواهی‌ها است.
والدین نیز خود را برای دوری آنها آماده می‌کنند و مجالی برای برپایی مراسم و آماده کردن مقدمات می‌یابند. دوران نامزدی، فرصتی طلایی برای شناخت ماهیت و شخصیت واقعی فرد در یک فرآیند ارتباطی غیررسمی است. رفت‌وآمدها، خلوت‌ها و تعاملات بیشتر، لایه‌های پنهان شخصیت فرد را بیش از بیش نمایان می‌کند. در این دوره، تعارفات و احیانا ظاهرسازی و نقش‌بازی کردن‌ها، رنگ می‌بازد و انتقادها و اعتراض‌ها رخ می‌نمایاند. شاید بهترین راه در کنار جمع‌بندی طرفین و خانواده‌های آنها، استفاده از نظر مشاوران خبره برای امکان ادامه ارتباط است.
صیغه محرمیت یا نکاح موقت؟
در بسیاری از موارد، بعد از خواستگاری، خانواده دختر با اجرای صیغه محرمیت تلاش می‌کنند روابط دختر و پسر در چارچوب شرع قرار گیرد، در حالی که این یک اصطلاح عرفی است و در قانون، همان نکاح موقت نامیده می‌شود. بسیاری از خانواده‌های متشرع، بدون اطلاع از آثار حقوقی این عمل، ناخواسته با مشکلاتی روبه‌رو می‌شوند. خانواده‌ها برای نکاح موقت، مبلغی ناچیز برای مهریه تعیین می‌کنند که با پایان یافتن دوره محرمیت، طرفین می‌توانند برای نکاح دائم اقدام کنند. مشکل از آنجا آغاز می‌شود که مرد به دلایلی، با جاری شدن نکاح دائم مخالفت کند.
با این امتناع، خانواده دختر متضرر می‌شود و با دریافت مهریه ناچیز، دختر به خانه پدر بازمی‌گردد. البته چه بسا در طول مدت نکاح موقت، زوجیت نیز واقع می‌شود. شکل دوم این خسارت زمانی است که خانواده دختر با دریافت مهریه اصلی، با نکاح موقت موافقت می‌کند. در این صورت نیز اگر دختر از نکاح دائم امتناع ورزد، ضرر متوجه مرد خواهد شد و در مقابل مدت محدود این نکاح موقت، مرد متقبل پرداخت مهریه‌ای سنگین خواهد شد. این شرایط احتمالی برای هر دو طرف نکاح قابل وقوع است و از نظر قانونی نیز نمی‌توان هیچ‌یک را به نکاح دائم ملزم کرد. بنابراین، خانواده‌ها باید بدانند صیغه محرمیت اصطلاحی عرفی است، در حالی که قوانین نکاح موقت بر آن حاکم است و باید با تعهدات این نکاح و آثار حقوقی آن آشنا باشند.
وعده قبل از عقد نکاح ایجاد تعهد نمی‌کند
در خواستگاری، توافق پسر و دختر یا خانواده‌های دو طرف درباره زناشویی آتی، ایجاد تعهد و رابطه زناشویی نمی‌کند، زیرا طبق ماده 1035 قانون مدنی، وعده ازدواج ایجاد علقه زوجیت نمی‌کند، اگرچه تمامی یا قسمتی از مهریه که بین طرفین برای موقع ازدواج مقرر شده است، پرداخته شده باشد. بنابراین، هر یک از زن و مرد، مادام که عقد نکاح جاری نشده است، می‌تواند از وصلت امتناع کند و طرف دیگر به هیچ وجه نمی‌تواند او را به ازدواج وادارد یا به دلیل امتناع از وصلت، مطالبه خسارتی کند. بنابراین، نامزدی قراردادی جایز است؛ یعنی قراردادی است که طرفین می‌توانند آن را فسخ کنند. پس تا زمانی که عقد ازدواج منعقد نشده است، نمی‌توان دو طرف را ملزم به زندگی زناشویی دانست و وعده‌هایی که عرفا در مراسم بله‌برون بین خانواده‌ها تبادل می‌شود، ارزش سند رسمی ندارد.
پس گرفتن هدایا
زن و مرد برای استحکام روابط عاطفی در دوران نامزدی، برای یکدیگر هدایایی تهیه می‌کنند که عرف نیکویی است. اما اگر آشنایی به ازدواج منتهی نشود، طرفین برای تبادل این هدایا ممکن است با مشکلاتی مواجه شوند. ماده ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ قانون مدنی در این مورد تاکید می‌کند که اگر عین هدایا موجود باشد، در صورت به هم خوردن نامزدی، می‌تواند آن را استرداد کند، چرا که با بر هم خوردن وصلت، علت هدیه هم از بین رفته است. در مورد هدایای تلف‌شده نیز 2 فرض وجود دارد. اگر هدیه از اشیای مصرف‌شدنی باشد، یعنی چیزهایی که عادتا نگه داشته نمی‌شود (مانند مواد غذایی، عطر و مانند آن) هدیه‌دهنده حق مطالبه قیمت را ندارد. اما اگر از اموال مصرف‌نشدنی باشد (مانند ساعت، پارچه و امثال آن) هدیه‌دهنده می‌تواند مطالبه قیمت کند، مگر اینکه هدیه بدون تقصیر فرد گیرنده تلف شده باشد.
تقصیر شامل تعدی و تفریط می‌شود و تشخیص آن با عرف است. پس در موردی که یکی از طرفین، نامزدی را بدون علت موجه بر هم زده باشد، هدیه‌دهنده می‌تواند از او مطالبه خسارت کند. همچنین اگر به هم خوردن نامزدی ناشی از فوت یکی از نامزدها باشد، امکان بازگرداندن هدیه مطرح نمی‌شود.
مریم تقی‌خانی
