خطاهای پزشکی (شامل قصور و تقصیر پزشکی در دو جنبه مهارت نداشتن علمی و عملی) با حقوق بیماران و ایمنی آنها ارتباط وسیعی دارد و در دو دهه اخیر در سطح جهانی، به شکلی جدی مورد توجه نظام سلامت و سیاستگذاران سیستم‌های بهداشتی قرار گرفته است و در زمینه‌های مختلف مطالعات فراوانی انجام شده است. در دنیای امروز، میان پزشک و بیمار رابطه‌ای حقوقی برقرار است. براساس این رابطه، پزشک مکلف است در معالجه بیمار از تمام استعداد و قابلیت‌های خویش بهره بگیرد و چارچوبب قانونی را نیز فراموش نکند. گاه پیش می‌آید پزشک آن گونه که باید در انجام وظایف خویش عمل نمی‌کند و به صورت اتفاقی و غیرعادی نتیجه‌ای متفاوت از نتیجه معمول حاصل می‌شود در این موارد مسأله خطا، تخلف، قصور یا تقصیر پزشک مطرح می‌شود که پیامد حقوقی آن برای پزشک و بیمار متفاوت است.
انتظار بیمار از پزشک، داشتن دقت و مهارت است. متأسفانه گاهی نبود این دو عامل همراه با عوامل مسبب یا مباشر دیگر، سبب بروز حوادث و تشدید بیماری و حتی گاهی منجر به فوت بیمار می‌شود. از چنین اتفاقاتی اغلب به عنوان خطا و قصور پزشکی یاد می‌شود زیرا ماهیتی عمدی ندارند. در تعریف خطای پزشکی نظرات مختلفی وجود دارد. برخی نیز معتقدند اصولاً عنوان خطای پزشکی عنوانی نادرست است ولی در تعاریف مقبول از خطاهای پزشکی، آن را به این صورت بیان می‌کنند: «قصور خدمت یاا ارتکاب عمل اشتباه در برنامه‌ریزی یا اجرا که به طور بالفعل یا بالقوه باعث یک نتیجه ناخواسته می‌شود. این تعریف به طور مشخص حیطه‌های کلیدی علل خطا (قصور یا ارتکاب، برنامه‌ریزی و اجرا) را دربرمی‌گیرد.»
انواع قصور پزشکی
قصور و تقصیر پزشکی مترادف غفلت و خطاهایی است که از روی سهو اتفاق می‌افتد؛ بنابراین می‌توان گفت خطاهای پزشکی همیشه غیرعمدی هستند و در نتیجه اگر پزشک یا سایر کادر پزشکی با اراده قبلی و داشتن «نیت مجرمانه» به بیمار صدمه ای بزنند، موضوع از دایره خطاهای پزشکی خارج خواهد شد زیرا در چنین حالتی «عنصر معنوی جرم» وجود دارد در حالی که در خطاهای پزشکی غیر عمد هیچ گونه «نیت مجرمانه ای» وجود ندارد. خطاهای پزشکی به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
- بی‌مبالاتی،
- بی‌احتیاطی
- نداشتن مهارت (که خود به دو موضوع نداشتن مهارت علمی و عملی تقسیم می‌شود.)
- و رعایت نکردن نظامات دولتی.
بی‌مبالاتی به معنای بی‌تدبیری، بی‌فکر و اندیشه بودن، بی‌پروایی، بی‌اعتنایی و نارسایی در دقت و توجه لازم است. یعنی منظور از بی‌مبالاتی اقدامات پزشکی است که باید انجام شود اما به هر دلیلی نمی‌شود. بی‌احتیاطی به معنای انجام فعل بدون دقت لازم است و منظور از بی‌احتیاطی آن است که شخص بی‌توجه به نتایج عملی که عرفاً قابل پیش‌بینی است، به عملی اقدام کند که به صدمات بدنی یا وارد شدن ضرر به دیگران منجر شود.
البته باید توجه کرد که جامعه پزشکی عاری از خطا و اشتباه در هیچ جای دنیا وجود ندارد و بسیار ضروری است که به طور خاص به موضوع خطاهای پزشکی که جنبه‌های مختلف و پیچیدگی‌های زیادی دارد، توجه شود مسئولیت پزشکان، سایر کادرهای پزشکی و انواع آن، خطای پزشکی وانواع آن و رابطه پزشک با بیماران، اطرافیان بیمار، نظام پزشکی و مراجع قضایی و چگونگی ابراز خطای پزشکی و وظیفه اخلاقی پزشک هنگامی که دچار خطای پزشکی شده و در نهایت شرایط مسئولیت نداشتن پزشک، از جمله مواردی است که در این زمینه باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد.
در امریکا پنجمین عامل مرگ، خطاهای پزشکی است و سالانه یک میلیون نفر به دلیل خطای پزشکی دچار عارضه جسمی می‌شوند. خطای پزشکی طی دو دهه اخیر، در سطح جهانی به طور جدی مورد توجه نظام سلامت قرار گرفته و در سال 1999، انجمن پزشکی در امریکا با انتشار گزارشی نظر همگان را به موضوع ایمنی بیماران و نیازمندی این بخش به توجه بیشتر، به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی سیستم‌های خدمات درمانی، جلب نمود. در این گزارش آمار مرگ و میر بیماران ناشی از بروز خطاهای پزشکی در امریکا در طی یک سال بین 44 هزار تا 98 هزار نفر تخمین زده شد.
در کشور ما اگرچه آمار رسمی در این زمینه وجود ندارد ولی می‌توان تخمین زد که در مورد فراوانی خطاهای پزشکی وضعیت بهتر از سایر کشورها نیست. از سوی دیگر خطاهای پزشکی بار اقتصادی سنگینی بر دوش جامعه و نظام سلامت تحمیل می‌کند. در این راستا، بسیاری از شواهد حاکی از آن است که بخش زیادی از این عوارض قابل پیشگیری بوده و مرتبط با رفتارهای پرسنل درمانی است. مراکز ارائه‌کننده خدمات درمانی در سراسر جهان مجدانه در تلاش برای ارتقای برنامه‌های پیشگیری از خطاهای پزشکی هستند. با وجود این تلاش‌ها، امروزه کماکان وقوع خطاهای پزشکی به عنوان امری گریز‌ناپذیر مطرح است و همچنان بیماران در معرض خطر آسیب‌های ناشی از عوارض ناخواسته درمانی هستند. امروزه یکی از چالش‌های مهم در رابطه با خطاهای پزشکی و همچنین نحوه و چگونگی آنها، اطلاع‌رسانی است.
البته موارد و مطالب بسیاری در رابطه با وظایف معنوی و اخلاقی پزشکان در قبال بیماران وجود دارد که جزو خطاهای پزشکی محسوب نمی‌شوند و خود خطاهای پزشکی نیز، قابل تقسیم‌بندی به خطاهای پزشکی مرحله تشخیص، خطا در معالجه یا انتخاب پروتکل درمانی، خطای اجرای پروتکل درمانی منتخب (چه به صورت خطای علمی یا خطای عملی)، خطاهای حرفه‌ای دیگری مانند دریافت نکردن رضایت آگاهانه از بیمار، تحمیل هزینه‌های اضافی بر بیمار، رعایت نشدن نظامات دولتی و تخصصی، سهم خواری و… هستند که بحث‌هایی مستقل لازم دارند.
مسئولیت پزشکی
از نظر لغوی و عرف عام، هر گونه مسئولیت و از جمله مسئولیت پزشکی، ضمانت و موظف بودن به انجام کاری را نشان می‌دهد و از لحاظ حقوقی مسئولیت به وضعیتی گفته می‌شود که شخص دارای مسئولیت را در مقابل قانون و انجام فعل یا ترک فعل مورد سؤال قرار می‌دهد. درخصوص حرفه پزشکی و کادرهای پزشکی مسئولیت‌های متفاوتی وجود دارد که مسئولیت اخلاقی، مسئولیت حرفه‌ای یا انتظامی و مسئولیت حقوقی از جمله این مسئولیت‌ها است ولی به طور کلی، کوتاهی در اجرای کامل اقداماتت برنامه‌ریزی شده یا استفاده از روش اشتباه برای رسیدن به یک هدف، از دیدگاه پزشکی خطای پزشکی محسوب می‌شود. براساس آموزه‌ها و متون حقوقی کشور ما نیز خطای پزشکی این‌طور تعریف شده است: «اقدام یا نبود اقدام پزشک که موجب تحمیلل خسارت جسمی، مالی یا معنوی به بیمار شود»، که البته این خطاها بسیار متنوع‌اند و در دسته‌ها و گروه‌های مختلف قرار می‌گیرند.
باید توجه کرد که مسئولیت اخلاقی کادرهای پزشکی با مسئولیت قانونی آنان متفاوت است. در حیطه پزشکی اعمال زیادی هست که ممکن است غیرقانونی قلمداد نشود اما جزو افعال غیراخلاقی محسوب می‌شود که این مسئولیت‌های اخلاقی در پیشگاه خداوند و وجدان فرد خود را نمایان می‌کند و شاید با جرأت بتوان گفت که حوزه مسئولیت اخلاقی پزشکان و سایر کادرهای پزشکی، از حوزه مسئولیت شغلی و حقوقی آنان چه در قبال بیمار و چه در قبال جامعه، به مراتب وسیع‌تر و عمیق‌تر است.
امروزه در پزشکی، میان پزشک و بیمار رابطه‌ای انسانی، اخلاقی اقتصادی و البته حقوقی برقرار است. براساس این رابطه، پزشک مکلف است در معالجه بیمار از تمام استعداد و قابلیت‌های خویش بهره گیرد و چارچوب قانونی را نیز فراموش نکند. گاه پیش می‌آید پزشک آن گونه که باید در انجام وظایف خویش عمل نمی‌کند و به صورت اتفاقی و غیرعادی نتیجه‌ای متفاوت از نتیجه معمول حاصل می‌شود در این موارد مسأله خطا، تخلف، قصور یا تقصیر پزشک مطرح می‌شود که پیامد حقوقی آن برای پزشک و بیمار متفاوت است. انتظار بیمار از پزشک داشتن دقت و مهارت است ولی گاهی فقدان دو عامل دقت و مهارت در کنار بعضی عوامل جنبی دیگر، سبب بروز حوادث و تشدید بیماری افراد و حتی گاهی منجر به فوت بیمار می‌شود. از چنین اتفاقاتی معمولاً به عنوان خطای پزشکی یاد می‌شود.
حقوق پزشکان به عنوان بزه دیده
پزشکان نیز مانند سایر اشخاص در معرض بزه دیدگی قرار دارند. بزه دیدگی پزشکان از این جهت حایز اهمیت است که این اشخاص به عنوان چهره‌های علمی، از مفاخر کشور به شمار می‌روند به طوری که پزشکان برای رسیدن به این جایگاه سال‌ها متحمل رنج و سختی شده و دولت نیز حمایت‌های مالی در جهت ادامه تحصیل آنان داشته است به همین جهت حمایت از پزشک در برابر بزه دیدگی امری ضروری است. قانونگذار ایران در بیان جرایم توجه خاصی به پزشکان نداشته و اصولاً در قوانین ایران جز ازز مسئولیت کیفری پزشکان سخن به میان نیامده است که این برای کشور ایران که دارای پزشکانی متخصص و دارای مرتبه علمی در جهان است شایسته نیست.بزه دیدگی پزشکان گستره وسیعی از جرایم علیه آنان را در برمی‌گیرد اما آن چیزی که مورد نظرر است ارتکاب جرایمی است که علیه آنان در فرآیند درمان بیماران از سوی بیماران یا همراهان وی ممکن است صورت بگیرد.
یاسر فرج وند
متاسفانه در ایران تحت هیچ شرایطی حتی اگر به عمد هم باشد و کوتاهی از سوی پزشک انجام شود هیچ حق و حقوقی از سمت بیمار لحاظ نمی گردد زیرا زمانی که بیمار بدلایل بیماری سخت با مراجعه به پزشک چه در مطب چه در درمانگاه و بیمارستان مراجعه می کند تا زمان پرداخت وجه هیچ کاری انجام نمی شود بنابراین تا جایی که وجه دیر به پزشکان می رسد افراد زیادی جان خود را از دست داده اند و جان بیمار برای پزشک پشیزی ارزش ندارد و حتی اگر وجه پرداخت و پزشک نخواهد مداوا کند و بر اثر عدم مداوا بیمار فوت کند کارشناسان نظام پزشکی که حتما پزشک هستند هرگز بنفع بیمار گزارش نمی دهند و هماره پزشک را کمک می کنند اگر خواسته باشید با دلایل و مدارک مستند برایتان ارسال می کنم تا این مهم قابل باور باشد به امید روزی که پزشکان ایران بجای تجارت طبابت نمایند مانند ابن سینا وپزشکان دیگری که تعداد آنان به انگشتان دست هم نمی رسند و با کار کردن و وظیفه قانونی و عرفی و اخلاقی و انسانی خود از سوی رسانه ها از انها تقدیر می گردد . در حالی که این وظیفه هر پزشکی می باشد که جان انسانی را نجات دهد حتی اگر وی دشمن مردم و کشور و… حتی جامعه باشد