جرم شرکتی، اصطلاحی بسیار فراگیر، کلی و دربردارنده گستره‌ای وسیع از جرایم، با شیوه‌های ارتکاب، مرتکبان، آثار و قربانیان متفاوت است. اما با وجود این میزان اهمیت و حساسیت، جرایم مذکور همواره در حاشیۀ توجهات جرم‌شناسانه قرار گرفته و قسمت اعظم مطالعات و نظریات جرم‌شناختی و کار دادگاه‌ها به مطالعه و رسیدگی به جرایم خشونت‌بار یا خیابانی اختصاص یافته است.
مبارزه با جرم شرکتی که از انواع جرایم «یقه‌سفیدی» است، مستلزم شناخت ویژگی‌ها و زوایای مختلف این نوع خاص از پدیده بزهکاری است که در پرتو مطالعات جرم‌شناسانه تخصصی در این زمینه امکان‌پذیر می‌شود.در این نوشتار، به اختصار به بررسی ویژگی‌های مهم جرایم یقه‌سفیدها و جرایم شرکتی به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های آن، وجوه مشترک و تمایزات آنها، تفاوت‌هایشان با جرایم خیابانی و در نهایت، مصادیق جرایم شرکتی در قوانین ایران از منظری جرم‌شناسانه می‌پردازیم.
جرایم خیابانی و شرکتی
قسمت اعظم مطالعات و نظریات جرم‌شناختی همواره بر فعالیت‌های کوچک و بزرگی تمرکز یافته‌اند که کار دادگاه‌ها را به خود اختصاص می‌دهند. این جرایم را اصطلاحا «جرایم خیابانی» یا خشونت‌بار می‌نامند، مانند سرقت، خرابکاری، حمله و ضرب و شتم، قتل و مواردی از این دست. در مقابل، مواردی مانند اختلاس، کلاهبرداری، جرایم بازار بورس یا تقلب در کسب و کار که غالبا از سوی اشخاص به ظاهر قابل احترام، حرفه‌ای و متعلق به طبقات بالای جامعه انجام می‌شود، به ندرت در دادگاه رسیدگی می‌شود. تعقیب شرکت‌ها، به ویژه شرکت‌های بزرگ، از این هم کمتر اتفاق می‌افتد. به طور کلی، علت این موضوع، نادر بودن این‌گونه اعمال نیست، بلکه شیوه‌های پیچیده و حرفه‌ای و معیارهای کنترل متفاوتی است که در این‌گونه جرایم به کار گرفته می‌شود.
مفهوم جرم یقه‌سفیدی
دو اصطلاح «جرم یقه‌سفیدی» و «جرم شرکتی» معمولا در اکثریت منابع و مباحث، به عنوان مترادف و جایگزین یکدیگر به کار گرفته می شوند. این در حالی است که با توجه به تعاریف ارائه‌شده، این جرایم، از بُعد نظری و مصادیق، دقیقا مترادف و هم‌معنی نیستند. به عبارت دیگر، جرم یقه‌سفیدی پدیده‌ای عام و گسترده و دارای زیرمجموعه‌های متعدد است که یکی از آنها جرایم شرکتی است. این جرایم البته در مواردی دارای هم‌پوشانی هستند.جرایم یقه‌سفیدی جرایمی غیرخشن هستند که افراد دارای ظاهر موجه و قابل احترام در جامعه، با انگیزه مالی و اقتصادی و با هدف کسب درآمد غیرقانونی مرتکب می‌شوند. این حیطه از بزهکاری، پهنه‌ای از اعمال زیان‌آور و غیرقانونی را دربرمی‌گیرد که تمامی آنها لزوما در چارچوب شرکتی و سازمانی قرار ندارد.
مفهوم جرایم شرکتی
یکی از نکات مهم در زمینه جرم‌شناسی حقوق کیفری شرکت‌ها یا جرایم شرکتی، تقابل و تفاوت میان مفهوم جرم در 2 حوزه جرم‌شناسی و حقوق کیفری، تحت تاثیر اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها است. می‌دانیم که بر اساس مکاتب گوناگون جرم‌شناختی، جرم شامل هرگونه کژروی و نقض هنجارهای اساسی حاکم بر جامعه است، در حالی که حقوق کیفری، با استفاده از اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها، فقط اعمالی را که قبلا قانون مورد جرم‌انگاری قرار داده باشد، قابل تعقیب کیفری تلقی می‌کند. به عبارت دیگر، جرم از منظر حقوق کیفری دارای تعریف و مفهومی روشن و خاص است و فقط در صورتی کاربرد دارد که قانونگذار عملی را جرم دانسته و برای مرتکب آن ضمانت اجرای کیفری پیش‌بینی کرده باشد. بنابراین، با توجه به ساختار، ماهیت و اهداف این‌گونه جرایم، مجرمان شرکتی ضمن پرهیز از اعمال خشونت‌بار و سنگین، با هدف نیل به اهداف مجرمانه خود، با استفاده از چهره و موقعیت اجتماعی موجه‌شان، به انواع اعمال فریبکارانه یا غیراخلاقی متوسل می‌شوند.
ویژگی‌های جرایم شرکتی
آنچه گفته شد، حاکی از تفاوت‌های عملی و نظری بسیار میان جرایم شرکتی و دیگر انواع فعالیت‌های مجرمانه است. حاصل مقایسه جنبه‌های مختلف این جرایم با یکدیگر، نکاتی است که به عنوان ویژگی‌های جرایم شرکتی، تمایز و تشخیص آنها را از جرایم کلاسیک امکان‌پذیر می‌کند. بعضی از این نکات عبارت‌اند از:
- این جرایم عموما مخفیانه انجام می‌شوند.
- مرتکبان جرایم شرکتی (مشابه جرم یقه‌سفیدی) معمولا به نحوی قانونی و مشروع در صحنه حضور دارند.
- این جرایم متضمن سوء استفاده از اعتماد مرتبط با جایگاه شغلی و حرفه‌ای هستند.
- ارتکاب جرایم مذکور غالبا متضمن نوعی از دانش کارمندان داخلی و مورد اعتماد شرکت یا سازمان است.
- معمولا پس از ارتکاب جرم شرکتی، شاکی وجود ندارد و در غیر این صورت، شکایت با فاصله زمانی طولانی پس از وقوع جرم طرح می‌شود.
- به دلیل نبود تهدید فیزیکی و خشونت، جرایم شرکتی در مقایسه با جرایم دیگر، کمتر منشاء ایجاد ترس و نگرانی هستند.
- با توجه به ماهیت و ساختار سازمان‌ها و چالش‌های موجود در مباحث مسئولیت کیفری شرکت‌ها، تعیین مسئولیت کیفری و قابلیت انتساب آن ممکن است بسیار دشوار باشد.
- به طور کلی، جرایم شرکتی (همانند جرایم یقه‌سفیدی) وضعیت حقوقی و جزایی دارند.
مجرمان شرکتی
در بررسی جرایم یقه‌سفیدی و تمایز آن با جرایم شرکتی، به ویژگی‌های مجرمان شرکتی و لزوم توجه به این نکته نیز پرداخته شد. علاوه بر خصوصیات مجرمان یقه‌سفید به عنوان افرادی ثروتمند، محترم و برخوردار از موقعیت اجتماعی بالا، مجرمان شرکتی به اتکای ساختار سازمانی و موقعیت شغلی خود، مرتکب این جرایم می‌شوند.
اهمیت عنصر فرهنگ و فعالیت شرکتی به نوعی تغییر رویکرد در میان جرم‌شناسان این عرصه منجر شد، به نحوی که تلاش کردند مفهوم جرایم شرکتی را صرف نظر از مرتکبان آنها و با تکیه بر نقش مهم فرهنگ سازمانی و موقعیت شغلی، بیان کنند. بنابراین، جرم‌شناسان به جای تاکید و تمرکز بر وضع اجتماعی ـ اقتصادی مرتکب، بر تعاریف جدید «ماهیت اعمال مجرمانه و فرهنگ سازمانی» توجه کردند. بی‌تردید، پنهان‌کاری یکی از ویژگی‌های مهم مجرمان شرکتی است.
برای روشن شدن مطلب، می‌توان آن را با تروریسم مقایسه کرد. هدف اصلی فعالیت‌های تروریستی ایجاد رعب و وحشت و جلب توجه جامعه است. حال آنکه مجرمان شرکتی، در پناه محرمانه و مخفیانه نگه داشتن اعمال خود رشد می‌کنند و نه تنها عملکرد غیرقانونی‌شان را علنی نمی‌کنند، بلکه سعی در قانونی و موجه نشان دادن اعمال خود دارند. طبیعتا چنین عملیاتی در صورتی مخفیانه و سرّی باقی می‌ماند که توسل به زور و خشونت به حداقل ممکن کاهش یابد و فقط در موارد استثنایی به کار گرفته شود.
ماهیت پنهان‌کاری این دسته از مجرمان، به طور ذاتی دربردارنده عناصری مانند فریب، حیله و ظاهرسازی است. یکی دیگر از مشخصه‌های مجرمان شرکتی، انگیزه آنان در ارتکاب جرم در مقایسه با جرایم خشونت‌بار و خیابانی است. مجرمان گروه اخیر، معمولا به دلیل فقر و نیازهای روزانه مرتکب جرم می‌شوند، حال آنکه زیاده‌خواهی و طمع، محرک اصلی مجرمان شرکتی در فرآیند ارتکاب جرم است.
فرید محسنی
