در عصر دیجیتال، همانطور که خلق آثار بیشتر شده است و این آثار جنبه‌های مختلفی را در بر می‌گیرند، دسترسی به این آثار نیز آسان‌تر و سریع‌تر شده است. وقتی یک کتاب، مقاله، آهنگ و دیگر آثار خلق شدنی از سوی سازنده خود به عرصه عمومی در می‌آید، همیشه بیم آن می‌رود که این اثر به طریقی توسط فرد یا گروهی از افراد مورد سواستفاده قرار گیرد. به خصوص در کشور ما که حق کپی رایت به رسمیت شناخته نشده است و افراد برای آن ارزشی قائل نیستند، سرقت ادبی، جعل معنوی و هر نوع برداشت غیر قانونی از یک اثر ممکن است.
اثر چیست؟
در رسیدگی به دعاوی مبتنی بر آثار چه در زمینه سرقت ادبی و چه سایر جرائم ما می‌توانیم به قانون حمایت از مولفان و مصنفان، قانون مجازات اسلامی و قانون مطبوعات استناد کنیم. ماده 1 قانون حمایت از مولفان و مصنفان مصوب سال 1348 اثر و پدیدآورنده آن را این گونه معرفی کرده است:
از نظر این قانون به مؤلف و مصنف و هنرمند “پدیدآورنده” و به آن چه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می‌آید بدون در نظر گرفتن‌طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته “اثر” اطلاق می‌شود.
عده قلیلی از حقوق‌دانان این ماده را به طوری تعبیر کرده‌اند که هر چیزی که صرفا بکر است جدای از اینکه محتوا یا ارزش خاصی دارد یا خیر، اثر در نظر گرفته‌اند اما اکثریت حقوق‌دانان معتقدند بکر بودن صرفا دلیلی بر اثر شمردن نیست و یک اثر باید ویژگی های خاصی را از نظر متخصصان آن زمینه داشته باشد.
مصدایق اثر هنری از دید ماده دوم همین قانون شامل موارد زیر است:
- کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری.
- شعر و ترانه و سرود و تصنیف که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
- اثر سمعی و بصیری به منظور اجراء در صحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا‌نشر شده باشد.
- اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
- نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته‌ها و خطهای تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و‌روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد.
- هر گونه پیکره (مجسمه).
- اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان.
- اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد.
- اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم.
- اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنری ملی پدید آمده باشد.
- اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد.
- هر گونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد
جدای از حقوق معنوی که مولفان و مصنفان و پدیدآورندگان یک اثر از آن بهرمند هستند، اگر سواستفاده‌ای از این آثار به عمل آید، افراد مرتکب قابل مجازات می‌باشند.
مصادیق سرقت ادبی
سواستفاده از یک اثر ممکن است به طرق مختلفی اتفاق بیوفتد. یکی از موارد سرقت ادبی است. سرقت ادبی از متوجه تمامی آثار مکتوب و شفاهی اعم از کتاب‌ها، اشعار، مقالات و پژوهش‌ها و پایان‌نامه نویسی برای دیگران، فیلمنامه و نمایشنامه‌ها و سایر مواردی است که در آن نوع کلام و محتوا ارزشمند است.
این سرقت می‌تواند از طریق کپی‌برداری مستقیم، تقلید در سبک نگارش، دست بردن در یک نوشته و ایجاد تغییر و تحریف در آن از سوی مترجم یا ویراستار یا نویسنده‌ای دیگر، استفاده از نقل قول‌ها و مطالب در اثر خود بدون ذکر منبع، کپی کردن ایده و درون‌مایه یک نوشته، استفاده از نام یک برند یا عنوان یا طرق دیگر اتفاق بیوفتد.
مجازات قانونی سرقت ادبی
قانون همه این موارد را به منزله سرقت ادبی به حساب آورده و برای متخلفین مجازات‌هایی را در نظر گرفته است. در واقع اختصاص این مجازات‌ها برای سواستفاده‌گران از یک اثر، جز نتایج حقوق مالکیت فکری و مالکیت معنوی است که قانون‌گذار به رسمیت شناخته و آن را قابل احترام از سوی دیگران می‌داند.
مطابق ماده 698 قانون مجازات اسلامی سارق ادبی به مجازات ، دو ماه تا دو سال حبس و یا تا هفتاد و چهار ضربه شلاق محکوم می شود.
همچنین در قانون حمایت از مولفان و مصنفان برای سرقت ادبی و سرقت ترجمه‌ای دو مجازات زیر به ترتیب آمده است:
ماده 23: هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدید آورنده بدون اجازه او عالماً و عامداً به نام شخص دیگری غیر از خود پدید آورنده نشر، پخش یا عرضه کند. به حبس تادیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
ماده 24: هر کس چاپ و نشر ترجمه دیگری را به نام خود یا دیگری پخش و نشر کند به حبس تادیبی از سه ماه تا یک سال محکوم می شود.
پس مطابق هر پرونده و با توجه به نظر قاضی استناد به این مواد منجر به مجازات سارق ادبی می‌شود.
مرجع رسیدگی‌کننده و مدارک لازم برای طرح دعوی
جرم سرقت ادبی، جز جرائم قابل گذشت است و فقط با شکایت شاکی رسیدگی به جریان میوفتد. پس دادستان با اختیار خود نمی‌تواند در این موارد وارد شود. شاکی باید جهت رسیدگی به شکایت خود به دادسرای فرهنگ و رسانه که فقط در شهر تهران شعبه دارد، مراجعه کند. این دادسرا در ساختمان شماره دو دادسرای ویژه رسیدگی به جرائم کارکنان دولت قرار دارد.
مدارکی که در طرح این دعوی برای ارائه لازم است شامل مدارک احراز هویت و شناسایی شاکی، مشخصات اثری که مورد سرقت ادبی و علمی واقع شده است، مدارک دال بر سرقت از سوی متخلف مانند ارائه اثر وی که تقلیدی از اثر شاکی است و در مواردی که فرد وکیلی اختیار کرده است وکالت‌نامه وکیل دادگستری می‌باشد.
طرح چنین دعاوی و قدرت اثبات آن در جریان تحقیقات دادسرا و بعدتر در محضر دادگاه، دشوار است. ممکن است قاضی از کارشناسان ویژه‌ای نظر بخواهد، شهادت شهود را بگیرد و یا حتی خود سارق ادبی و علمی به کار خود اعتراف کند. متخلف در کنار مجازات کیفری که برایش اعمال می‌شود باید به خزانه دولت هم جریمه‌ای پرداخت کند. همچنین شما به عنوان شاکی صاحب اثر می‌توانید برای خسارت‌های مالی دیگری که بر اثر این سرقت بر شما وارد شده در دادگاه حقوقی نیز مطالبه ضرر و زیان بنمایید.
کنوانسیون بین‌المللی برن
کنوانسیون برن مبنی بر حمایت از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار ادبی، علمی و هنری در سطح جهان و به صورت بین‌المللی است. به موجب این کنوانسیون حتی دانلود فیلم و آهنگ نیز در کشورهای عضو جرم شناخته می‌شود. اما از آن جایی که کشور ما هنوز به این کنوانسیون نپیوسته است استناد پدیدآورندگان به حق و حقوق مندرج در این کنوانسیون ممکن نیست.
پس حمایت از حقوقی مادی و معنوی آنها در مورد آثاری که در خارج از کشور منتشر شده است و یا آثاری که قبلا در ایران منتشر شده است، ممکن نخواهد بود. قانون گذار ایران تنها از آثاری حمایت می کند که برای اولین بار در ایران منتشر شده باشند. مطابق قوانین داخلی ما انتقال حق و حقوق معنوی یک اثر در مقابل دریافت وجه به دیگری ممکن نیست.
مختصر و مفید
دزدهای شیادی به نام های سیدرضا علوی مطلق و فرحناز یزدان پناه با همکاری چند دزد و اوباش، طرح های فیلمنامه ی بنده را به سرقت برده و به نام خود ثبت کرده و اقدام به فروش و حتی چاپ آنها کرده اند. مراحل شکایت قانونی از این شیادها چگونه است؟