حکم موت فرضی در حالت کلی برای افرادی که مدت طولانی غایب باشند و هیچ خبری از آن ها در دسترس نبوده و وضعیت زنده یا مرده بودنشان مشخص نباشد، صادر می شود. در حقوق ایران به چنین افرادی غایب مفقود الاثر گفته می شود که از شرایط و وضعیت حقوقی خاصی برخوردار هستد. برخی افراد ممکن است مدت طولانی از زندگی و خانواده خود به دلایل مختلف مانند شرایط شغلی دور باشند، اما به چنین افرادی اصطلاح غایب مفقود الاثر اطلاق نمی شود. زیرا وضعیت حیات آن ها مشخص است و تردیدی در زنده یا مرده بودنشان وجود ندارد. امور مالی و غیر مالی غایب مفقود الاثر طبق ضوابط مندرج در قانون انجام می شود و قانونگذار به منظور رسیدگی به امور این افراد، شرایط مشخصی را درنظر گرفته است. ابتدا با غایب مفقود الاثر بیشتر آشنا می شویم و سپس به حکم موت فرضی و شرایط صدور آن خواهیم پرداخت.
شناخت بهتر غایب مفقود الاثر
قانون مدنی و قانون امور حسبی، به شکل مستقیم به بررسی غایب مفقود الاثر می پردازد و شرایط این افراد را مورد بررسی قرار می دهد. مطابق ماده 1011 قانون مدنی، غایب مفقود الاثر شخصی است که از غیبت او مدت طولانی گذشته و از وی هیچ خبری نباشد. به عبارت دیگر شخصی که چندین سال از اقامتگاه و محل سکونت خود دور شده باشد و هیچ گونه خبری از وی در دسترس نباشد، غایب مفقود الاثر گفته می شود. در فقه چنین غیبتی را غیبت منقطعه می گویند و کسی که به این نحو غیبت کرده باشد، غایب مفقود الخبر نامیده می شود.
غیبت یکی از ارکان اصلی برای محقق شدن اصطلاح مفقود غایب الاثر می باشد و درصورت معلوم بودن مکان فرد، عنوان غایب بر وی صدق نمی کند و چنین شخصی از شمول مقررات غایب مفقود الاثر خارج است. انقضای مدت طولانی یکی دیگر از ارکان تحقق اصطلاح حقوقی غایب مفقود الاثر است، بنابراین اگر شخصی برای مدت کوتاه از اقامتگاه خود دور شده باشد هرچند که خبری از وی در دسترس نباشد، غایب مفقود الاثر نیست.
البته ملاک و معیار مشخصی برای کوتاه یا طولانی بودن زمان غیبت ارائه نشده است و به نظر می رسد که تشخیص موضوع باید به عرف واگذار شود. به همین ترتیب دادگاه ها در خصوص مورد مذکور باتوجه به عرف اظهار نظر خواهند نمود و حکم مقتضی را صادر می کنند. مهم ترین رکنی که برای تعریف غایب مفقود الاثر درنظر گرفته شده است، بی اطلاعی از وضعیت غایب و فقدان اطلاعات مربوط به زنده یا مرده بودن غایب است. بدیهی است که درصورت معلوم بودن وضع غایب و وصول اخباری مبنی بر حیات یا مرگ وی، عنوان غایب مفقود الاثر صدق نمی کند و مطابق مقررات مربوط عمل خواهد شد. به طور مثال اگر شخصی از مکان نامعلوم اقدام به ارسال نامه کند یا به صورت تلفنی با خانواده و اطرافیان خود تماس حاصل نماید که آن ها علم به زنده بودن وی پیدا کنند، به لحاظ قانونی غایب مفقود الاثر محسوب نمی شوند.
بررسی شرایط صدورحکم موت فرضی
موت فرضی در خصوص اشخاصی مطرح است که شک و تردید درمورد وضعیت حیات آن ها وجود دارد و درصورت وجود یکسری شرایط خاص برای غایب مفقود الاثر حکم موت فرضی صادر می شود. درواقع با فرض این که فرد فوت کرده است، طبق قانون به امور وی رسیدگی می شود. مشکل اساسی درمورد غایب مفقود الاثر این است که هیچ گونه دلایلی مبنی بر زنده یا مرده بودن فرد وجود ندارد و نمی توان احکام اشخاص زنده را برای این افراد درنظر گرفت. طبق یک قاعده فقهی تا زمانی که حکم موت فرضی غایب صادر نشده است، اصل بر زنده بودن فرد است و احکام اشخاص زنده بر وی صدق می کند. قانونگذار بنا به دلایل مختلفی مانند رعایت حقوق ورثه و دادن اموال به تصرف قطعی آنان شرایط خاصی پیش بینی کرده است. ماده 1019 قانون مدنی در این زمینه بیان می کند: « حکم موت فرضی غایب در موردی صادر می‌شود که از تاریخ آخرین خبری که از حیات او رسیده است مدتی گذشته باشد که عادتا چنین شخصی زنده نمی ماند».
ضابطه درست برای صدور حکم موت فرضی، انقضای مدتی است که غایب به طور عادی پس از آن مدت زنده نمی ماند. قانونگذار به بیان قاعده کلی مندرج در ماده 1019 قانون مدنی اکتفا نکرده است، بلکه ضمن مواد 1020 تا 1022 قانون مدنی در موارد مختلف، مدتی را که غایب بعد از انقضای آن عادتا زنده فرض نمی شود، معین کرده است و به اصطلاح حقوقی پاره ای امارات قانونی برای زنده نبودن شخص غایب برحسب عادت به دست داده است.
مطابق ماده 1020 قانون مدنی، موارد ذیل از جمله مواردی محسوب است که عادتا شخص غایب زنده فرض نمی شود:
- وقتی که ده سال تمام از تاریخ آخرین خبری که از حیات غایب رسیده است گذشته و در انقضاء مدت مزبور سن غایب از ۷۵سال گذشته باشد.
- وقتی که یک نفر به عنوانی از عناوین جزء قشون مسلح بوده و در زمان جنگ مفقود و سه سال تمام از تاریخ انعقاد صلح بگذرد بدون اینکه خبری از او برسد هرگاه جنگ منتهی به آنعقاد صلح نشده باشد، مدت مزبور ۵ سال از تاریخ ختم جنگ محسوب می شود.
- وقتی که ۱ نفر حین سفر بحری در کشتی بوده که آن کشتی در آن مسافرت تلف شده است سه سال تمام از تاریخ تلف شدن کشتی گذشته باشد بدون اینکه از آن مسافر خبری برسد.
طبق این ماده مدتی که شخص غایب برابر قانون عادتا زنده فرض نمی شود و می توان تقاضای حکم موت فرضی کرد، حداقل سه سال و حداکثر ده سال از تاریخ آخرین خبر غایب است. طبق ماده 1023 قانون مدنی، پس از گذشت مدت مقرر درصورتی که تقاضای صدور حکم موت فرضی از سوی اشخاص ذی نفع شده باشد، دادگاه اقدام به نشر آگهی کرده و اشخاصی را که ممکن است از غایب خبری داشته باشند، دعوت خواهد نمود که اطلاعات خود را دراختیار دادگاه بگذارند.
همچنین باتوجه به ماده 155 قانون امور حسبی، این آگهی سه دفعه متوالی و هرکدام به فاصله یک ماه در یکی از جراید محل و یکی از روزنامه های کثیرالانتشار تهران منتشر خواهد شد. دادگاه زمانی می توان حکم موت فرضی را صادر نماید که یک سال از تاریخ نشر آخرین آگهی گذشته و حیات غایب معلوم نشده باشد. هرگاه ورثه غایب قبلا درخواست کرده باشند که اموال وی موقتا به تصرف آن ها داده شود و بر طبق مقررات مذکور آگهی شده باشد، دادگاه به آن اکتفا خواهد کرد و آگهی مجدد لازم نیست. بنابراین اگر قبلا برای دادن اموال غایب به تصرف موقت ورثه آگهی نشده باشد، باید به مدتی که در پایان آن شخص زنده فرض نمی شود، حداقل یک سال و دو ماه برای آگهی افزوده شود تا دادگاه بتواند حکم موت فرضی صادر کند.
برای صدور حکم موت فرضی مقدمات و شرایط زیر باید فراهم شود:
- تقدیم درخواست از طرف اشخاص ذی نفع( ورثه یا وصی یا موصی له). این درخواست باید کتبی و متضمن مشخصات غایب، تاریخ غیبت و دلایلی که به موجب آن درخواست کننده صدور حکم موت فرضی دارد و دلایلی باشد که به موجب آن بر طبق قانون می توان درخواست حکم موت فرضی نمود.
- انتشار آگهی یاد شده در مواد 1023 قانون مدنی و 1055 قانون امور حسبی.
- انجام دادن بررسی و تحقیق لازم از طرف دادگاه و احراز تحقق شرایط لازم برای صدور حکم موت فرضی از جمله انقضای مدتهای مقرر در مواد 1020 تا 1022 قانون مدنی.
