یکی از حمایت هایی که قانون‌گذار برای زنان در نظر گرفته، پرداخت حقوق مالی او در صورت جدایی و یا حتی در طول زندگی و پس از مطالبه آن است. مهریه، نفقه، اجرت المثل و نحله از جمله حقوق مالی هستند که قانون گذار مطالبه آنها برای حمایت از زنان پیش‌بینی نموده است.
براساس قانون حمایت از خانواده، پس از وقوع عقد نکاح، زن و شوهر در مقابل یکدیگر انجام وظایف و مسئولیت هایی را برعهده می گیرند. همانگونه که در سایر مقالات نیز به این نکته اشاره شد، از جمله وظایفی که مطابق با قانون و شرع، زوجه مکلف به رعایت آن است، تمکین عام و خاص می باشد.
تمکین خاص به معنای برقراری رابطه خاص جنسی و زناشویی میان زوجین و اطاعت پذیری زن در مسائل جنسی و همچنین ایجاد رابطه جنسی معقول مرد با همسر خود می باشد. تمکین عام نیز به معنای اطاعت پذیری زن از مرد در انجام امورات زندگی مشترک است.
در نهایت اگر زن در طول زندگی مشترک خود و در منزل همسر خود، کارهایی بجز مواردی که قانون بر عهده او گذاشته است را انجام دهد، استحقاق دریافت پاداشی را دارد که به آن “اجرت المثل ایام زوجیت”و” نحله” می گویند. در این مقاله قصد داریم شما را با مراحل قانونی مطالبه اجرت المثل و نحله ایام زوجیت آشنا نماییم. همراهمان باشید.
اجرت المثل چیست و چه شرایطی برای دریافت اجرت المثل ایام زوجیت برای زوجه وجود دارد؟
مطابق با ماده ۳۳۶ قانون مدنی: «هرگاه شخصی بر حسب امر فرد دیگری اقدام به عملی نماید که عرفا برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتا مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت خود خواهد بود، مگر اینکه معلوم شود که قصد تبرع داشته است.
تبصره: چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت‌المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌نماید».
در تعریف اجرت المثل به زبانی ساده می توان اینگونه گفت: که برای انجام کارهایی که قانونا بر عهده زن گذاشته شده مثل تمکین، زن نمی تواند از شوهر خود درخواست اجرت المثل نماید حتی اگر مرد انجام آن کارها را از زن درخواست نموده باشد ولی سایر فعالیت ها وکارهای زوجه در منزل اگر به قصد انجام رایگان نباشد، حتما دارای مزدی است که به آن اجرت المثل گویند. شرایط تعلق اجرت المثل به شرح زیر است:
- زوجه برای دریافت اجرت المثل ایام زوجیت خود باید ثابت نماید که قصد تبرع نداشته یعنی قصد نداشته است که کارهای خانه را رایگان انجام دهد.
- برای دریافت اجرت المثل ایام زوجیت، درخواست طلاق نباید از طرف زوجه باشد و شوهر باید درخواست طلاق داده باشد. ولی اگر درخواست طلاق از سوی مرد به جهت تخلف زوجه از انجام وظایف همسری یا بدرفتاری زن باشد، در این صورت اجرت المثل به زن تعلق نخواهد گرفت.
بنابراین در صورتی که زوجه کارهایی را که شرعا بر عهده اش نبوده به تقاضای مرد و نداشتن قصد تبرع (رایگان بودن) انجام داده باشد و برای دادگاه این مهم ثابت گردد، مرجع قضایی اجرت المثل کارهای انجام شده را بر طبق نظر کارشناس رسمی دادگستری محاسبه کرده و حکم به پرداخت آن می نماید.
نتیجه اینکه زوجه برای مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت خود باید با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات قضایی دادخواستی را با عنوان ذکر شده به طرفیت همسر خود در دادگاه خانواده طرح نماید.
آیا امکان مطالبه اجرت المثل پس از فوت شوهر نیز امکان پذیر است؟
براساس تبصره ذیل ماده ۳۳۶ قانون مدنی، هیچ منعی برای مطالبه اجرت المثل، بعد از فوت شوهر وجود نخواهد داشت و مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت مقید به زمان حیات شوهر نیست. لذا اجرت المثل در هر زمان با وجود سه شرط ذیل قابل مطالبه خواهد بود:
- زوجه باید ثابت کند که به درخواست شوهر خود کارهای خانه را انجام داده است.
- زوجه باید ثابت کند که شرعا موظف به انجام آن امور نبوده است.
- زوجه باید ثابت کند که با قصد عدم تبرع (رایگان) کارهای منزل را انجام داده است.
تعیین میزان اجرت المثل به چه عواملی وابسته است؟
برای دریافت اجرت المثل ایام زوجیت، قضات مطابق با نظریه کارشناس رسمی دادگستری، اجرت المثل را تعیین می کنند.
معمولا برای زنان شاغل در بیرون از منزل، همیشه اجرت المثل کمتری تعیین می گردد، زیرا آنها طبیعتاً وقت کمتری برای انجام فعالیت های منزل دارند، مگر اینکه زوجه ثابت کند که فعالیت شغلی او به تقاضای شوهر و برای کمک به مخارج زندگی مشترکشان بوده است.
ضمنا جهت تعیین مقدار اجرت المثل، به وضعیت خانوادگی زوجه، محل زندگی، شغل پدر و میزان تحصیلات او در زمان قبل و بعد از ازدواج توجه می گردد. البته تعداد فرزندان نیز می تواند موثر در تعیین میزان اجرت المثل توسط دادگاه باشد. در صورتی که تعداد فرزندان دختر بیشتر باشد اجرت المثل کمتری تعیین می گردد؛ چون معمولا فرض بر این خواهد بود که دختر به مادر خود در فعالیت های منزل کمک می کند و اگر مادری فرزند خود را شیر داده باشد، اجرت المثل بیشتری دریافت خواهد کرد. بنابراین در تعیین اجرت المثل نمی توان مقدار مشخصی قایل شد.
نحوه کارشناسی اجرت المثل ایام زوجیت
با تقدیم دادخواست با موضوع مطالبه اجرت المثل، پرونده به یکی از شعب دادگاه خانواده، ارسال می شود. با مشخص شدن شعبه، وقت رسیدگی نیز تعیین و به طرفین ابلاغ می گردند. در اولین جلسه رسیدگی دو حالت قابل تصور است:
در حالت نخست: زوجه در صورت انکار زوج، مدعی می گردد که کارهای منزل را به دستور شوهر خود و غیر مجانی انجام داده، که در این حالت باید آن را ثابت نماید.
در حالت دوم: زوج انجام امور منزل توسط زن را تایید می کند، که در هر دو حالت، نهایتا موضوع جهت مشخص کردن میزان اجرت المثل به کارشناس رسمی ارجاع می گردد. همانند سایر پرونده ها باید مبلغی به حساب کانون کارشناسان جهت پرداخت دستمزد کارشناس واریز شود. پس از ابلاغ و تعیین کارشناس، مطالعه پرونده از سوی کارشناس صورت می گیرد و طی ۱ هفته الی ۱۰ روز کارشناس بعد از صحبت با طرفین پرونده، نظریه خود را اعلام می کند. پس از صدور حکم و تعیین میزان اجرت المثل، اگر زوج مبلغ مورد حکم را پرداخت نکند، زوجه میتواند درخواست صدور حکم جلب او را بنماید و همسر خود را زندان کند. البته شوهر نیز می تواند دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به، را تقدیم دادگاه کند.
نحله چیست؟
نحله در لغت به معنی بخشش و هدیه است. همان گونه که ذکر شد زن تنها وظیفه تمکین از شوهر و تربیت فرزندان را برعهده دارد و هیچ وظیفه‌ای در ارتباط با امورات منزل و حتی شیر دادن به فرزندان خود را ندارد. بر همین اساس اگر مرد بخواهد همسر قانونی و شرعی خود را طلاق دهد، زن قادر است دستمزد کلیه فعالیت‌های انجام‌شده را دریافت نماید که به این مبلغ پرداختی نحله گفته می شود. نکته قابل ذکر این است که نباید نحله را با اجرت المثل اشتباه بگیرید.
طبق ماده ۵۸ قانون حمایت از خانواده و بند «ب» تبصره شش ماده واحده اصلاح مقررات مربوط به طلاق مصوب سال ۱۳۷۱ مجمع تشخیص مصلحت نظام، «با توجه به سنوات زندگی مشترک و نوع کارهایی که زوجه در خانه شوهر انجام داده و وسع مالی زوج، دادگاه مبلغی را از باب بخشش (نحله) برای زوجه تعیین می‌کند».
با بررسی قانون و رویه حاکم بر محاکم قضایی، شرط دریافت نحله نیز همانند اجرت المثل، اینگونه است که باید تقاضای طلاق از سوی زوج به دادگاه ارائه شود و نباید به جهت تخلفات زن از وظایف زناشویی یا سوءِرفتار او باشد.در حقیقت زن نباید ناشزه محسوب گردد. ضمناً در طول زندگی مشترک و تا قبل از اقدام به دادخواست طلاق از جانب زوج، امکان مطالبه نحله وجود نخواهد داشت.
همان گونه که از بند ب تبصره شش ماده واحده استنباط می گردد، نحله فرع بر اجرت‌المثل می باشد و زمانی پرداخت و مورد حکم دادگاه واقع می گردد که اجرت‌المثل ایام زوجیت، برای زوجه اثبات نگردد. مثلا زوجه نتواند اثبات نماید که کارهای منزل به درخواست شوهر او بوده یا نتواند تبرعی (مجانی) نبودن کارها را ثابت کند. در این حالت است که دادگاه خود راساً مبلغی را به عنوان نحله معین خواهد کرد.
هرچند ماهیت حقوقی نحله بخشش است و این بخشش باید با رضایت زوج پرداخت گردد ولی مبلغ نحله را قاضی معین می‌کند.
پس می توان گفت که نحله با اجرت‌المثل هیچ گاه قابل جمع نمی باشد. یعنی اگر شرایط لازم برای تعلق اجرت‌المثل زمان زوجیت نباشد، زوجه دارای شرایط اخذ نحله می گردد. نکته مهم دیگری که باید مورد توجه قرار دهیم، این نکته است که در تعیین نحله بر خلاف اجرت‌المثل، نیازی به تعیین کارشناس نیست و مبلغ نحله را قاضی دادگاه معین می نماید.
چه شباهت ها و تفاوت هایی میان نحله و اجرت المثل وجود دارد؟
در بیان شباهت نحله و اجرت المثل می توان بیان داشت که هر دوی این واژگان، حقوق مالی هستند که به زوجه تعلق می‌گیرند.
و در بیان تفاوت آنها، دو دیدگاه متصور است:
- اول اینکه در اجرت المثل زوجه برای کارهاییی که در طول زندگی مشترک به دستور شوهر خود و به قصد عدم تبرع (مجانی) انجام داده است، استحقاق دریافت مبلغی تحت عنوان اجرت المثل را دارا خواهد بود اما در صورتی که نتواند در دادگاه این موضوع را ثابت کند که این امور به دستور زوج بوده و یا قصد عدم تبرع نداشته است، دادگاه از باب بخشش، مبلغی را تحت عنوان نحله برای او در نظر خواهد گرفت.
- دوم این که زوجه نمی‌تواند در طول زندگی مشترک از شوهر خود درخواست دریافت نحله کند، برخلاف اجرت المثل که زن می تواند مطالبه در حین زندگی مشترک آن را مطالبه کند.
- برای تعیین میزان نحله پرداختی، نیاز به نظر کارشناس نیست و دادگاه راساً بر اساس سال‌های زندگی مشترک و زناشویی،کارهای انجام شده توسط زن، تمکن مالی مرد و همچنین شغل زن و مرد، اقدام به تعیین مقدار نحله می‌نماید. در حالی که برای پرداخت اجرت المثل، نیاز به تعیین کارشناس از سوی دادگاه است.
چه شرایطی برای مطالبه نحله وجود دارد؟
طلاق باید درخواست زوجه نباشد:
ممکن است طلاق، به درخواست زوج یا زوجه و یا حتی به صورت توافقی مطرح گردد.در حالتی که زوجه، خواهان طلاق باشد، نحله به او تعلق نخواهد گرفت. همچنین در صورتی که زن و شوهر قصد داشته باشند که طبق توافق از یکدیگر جدا شوند، تعلق یا عدم تعلق نحله بنا بر توافق طرفین خواهد بود.
طلاق باید رخ دهد:
در طول زندگی مشترک و تا قبل از اقدام به ارائه دادخواست طلاق از جانب زوج، امکان مطالبه نحله ممکن نیست. البته علت طلاق در رابطه با تعلق نحله به زوجه، هیچ تاثیری ندارد.
نباید اجرت المثل به زن تعلق بگیرد:
نحله هم زمان با اجرت المثل قابل دریافت نیست، یعنی اگر اجرت المثل به هر دلیلی به زوجه تعلق بگیرد، دادگاه نمی تواند برای زن نحله تعیین نماید.
در تعیین نحله بر خلاف اجرت المثل نیازی به کارشناسی نیست:
مبلغ نحله را قاضی دادگاه با توجه به سنوات زندگی مشترک و فعالیت هایی که زن در طول زندگی انجام داده است و خصوصا تمکن و وسع مرد تعیین خواهد کرد.
مرجع صالح برای ارائه دادخواست مطالبه نحله و اجرت المثل
زوجه میتواند دادخواست دریافت نحله و یا اجرت المثل را به دادگاه محل زندگی مشترک ارائه دهد. پس از ارائه دادخواست، دادگاه زمانی را برای تشکیل جلسه تعیین کرده و طرفین را دعوت خواهد کرد. در صورتی که زن بتواند ثابت کند که همسرش، او را مجبور به انجام کارهایی کرده است که از وظایف شرعی او خارج بوده، مستحق دریافت نحله خواهد بود. همانگونه که ذکر شد ارائه دادخواست از طریق دفاتر خدمات قضایی و پس از ثبت نام در سامانه ثنا صورت خواهد پذیرفت.
سپری نمودن هر یک از مراحل رسیدگی به دادخواست مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت و نحله، دشواری های خاص خود را دارد، که نیازمند دانش و تخصص لازم و کافی در این زمینه است. جهت تسریع در روند رسیدگی به دعوای فوق، حتما با مشاوران و وکلای حقوقی پایگاه قضایی یاسا مشورت نموده و در وقت و هزینه های خود صرفه جویی نمایید.
