انتخاب قیم و چگونگی عزل و نصب قیم از مسائلی است است که برخی افراد واجد شرایط با آن مواجه می شوند و در پی آن هستند که پاسخ سوال های خود را پیدا نمایند. به همین منظور در این مقاله قصد داریم تا تمامی مسائل مربوط به قیم و تفاوت آن با ولی و غیره را بررسی نماییم.
قیم چه کسی است و چه وظایفی را دارا می باشد؟
در حالت کلی اگر پدر، جد پدری، یا وصی برای فردی موجود نباشد، مقامات صالح و قضایی برای اداره امور آن فرد که محجور نیز باشد، قیم تعیین می نمایند. لازم به ذکر است که فرد محجور می تواند مجنون، سفیه یا صغیر باشد.
در حالت وسیع تر می توان بیان نمود که افرادی که دارای یکی از شرایط زیر باشند واجد شرایط دارا بودن قیم نیز می باشند:
- مجانین و اشخاص غیر رشیدی که جنون یا عدم رشد آن ها به زمان صغر آن ها متصل نباشد و به زبان ساده تر، پس از اینکه بالغ شدن به جنون یا عدم رشد مبتلا شوند.
- کودکانی که ولی خاص (پدر جد پدری یا وصی) ندارند.
- مجانین و اشخاص غیر رشید ای که جنون یا عدم رشد آن ها متصل به زمان صغر بوده و دارای ولی خاص نباشند.
چه کسی وظایف قیم را تعیین می نماید و قیم چه ویژگی هایی را باید دارا باشد؟
همانطور که پیشتر بیان شد، وظایف قیم توسط قانون مدنی و در چارچوب قانون تعیین می شود و بستگی به اموری دارد که برای آن قیم تعیین می شود که قانون گذار و مقام دارای صلاحیت آن را به طور واضح مشخص می نمایند.
ویژگی های قیم نیز به تبع و وظایف آن در قانون مدنی به تفکیک بیان شده است که عبارتند از:
دارای اهلیت بودن و شایستگی کامل اخلاقی وی و قابل اعتماد بودن او و همچنین عاقل، بالغ، بصیر و آگاه به مورد مد نظر بودن او و علاوه بر موارد ذکر شده، تابع قوانین اسلامی بودن او، در صورتی که طفل صغیر یا مجنون یا سفیهی که برای او قیم در نظر گرفته می شود، خودش هم مسلمان باشد.
شایان توجه است که شرط آخر در صورت مسلمان بودن فرد محجور، الزامی است چرا که افراد کافر نمی توانند قیم فرد مسلمان باشند.
همچنین شایان توجه است که قانون برخی افراد را از قیم بودن منع کرده و بیان کرده است که نمی توانند قیمومت داشته باشند و این افراد عبارتند از:
افرادی که معروف به فساد اخلاقی باشند یا حکم ورشکستگی آن ها ساده و هنوز عمل ورشکستگی آن ها تصفیه نشده باشد.
همچنین افرادی که خودشان تحت ولایت یا قیمومت باشند یا به علت ارتکاب جنایت و به موجب حکم قطعی محکوم شده باشد یا اگر خودشان یا اقربای طبقه اول آن ها دعوای بر محجور داشته باشد.
البته در رابطه با خویشاوندان لازم است بدانیم که اگر صلاحیتی را برای قیمومت داشته باشند، در اولویت قرار می گیرد و بنا بر ماده ۱۲۳۳ قانون مدنی اگر یک زن بخواهد باشد، باید رضایت همسرش را داشته باشد.
وظایف قیم شامل چه چیزهایی می شود؟
از جمله وظایفی که برای قیم می توان نام برد، اداره امور مالی محجور تحت قیمومت و رعایت مصلحت او در امور مالی و جلوگیری از انجام اعمالی که به ضرر حال محجور است، می باشد.
یکی دیگر از وظایف قیم نگهداری اسناد و اشیای قیمتی محجور، با اطلاع دادستان در محل امن می باشد و همچنین باید وجوه نقدی محجور را در یکی از بانک های معتبر قرار دهد.
او همچنین باید اموال ضایع شدنی محجور را به فروش برساند و پول آن را با رعایت مصلحت محجور برای وی خرج کند یا لوازم مورد نیاز وی را خریداری کند و در حالت کلی از این مال در جهت مصلحت وی استفاده نماید.
قیم همچنین موظف است که به بهداشت و درمان مولی علیه رسیدگی نماید و این موضوع جز وظایف وی محسوب می شود و با توجه به ماده ۸۲ قانون امور حسبی، قیم هزینه این کار را باید از اموال مولی علیه پرداخت کند و در حالت کلی پرداخت تمامی هزینه های وی و برای مثال، پرداخت نفقه افراد واجب النفقه، از این طریق انجام می شود.
در نهایت شایان ذکر است که وی باید پیش از از مداخله در امور مالی مولی علیه، از کلیه دارایی های محجور، صورت جامعی را تهیه نماید و با امضای خود، یک نسخه از آن را برای دادستان محل سکونت مولی علیه ارسال نمایید.
دادستان نیز باید از تمامی اموال محجور اطلاع یابند و در رابطه با آن ها تحقیقات لازم را انجام دهد.
قیم چه اختیاراتی دارد؟
همانطور که پیش تر و در زمره وظایف قیم بیان شد، از جمله اختیارات وی می توان توانایی تصرف وی در اموال منقول تحت قیمومت محجور را نام برد.
همچنین در ادامه نکات مربوط به وظایف و اختیارات قیم، لازم به ذکر است که اگر فردی محجور از باب صغر بوده باشد و به سن بلوغ رسیده باشد، تمامی اموال منقول و غیر منقول اش به او تعلق می گیرد و اگر هم در صورتی که نسبت به عملکرد قیم خود شکایتی داشته باشد می تواند در مراجع قانونی شکایت خود را ثبت کند.
تشریفات و مراحل نصب قیم
نصب قیم در حالت کلی مراحل و تشریفاتی را دارا می باشد که برخی از آن ها به پیش از صدور حکم حجر مربوط است و برخی به مراحل پس از صدور حکم که همه آن ها را در ادامه بیان خواهیم نمود.
مراحل و تشریفات پیش از صدور حکم حجر
پیش از صدور حکم حجر، افراد صلاحیت دار باید نسبت به اعلام وضع و درخواست قیم اقدام نمایند که از آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ماموران کنسولی در خارج از ایران
- هر یک از پدر و مادر اگر جنون شخص متصل به زمان کودکی او نباشد
- خویشاوندانی که با شخص محجور زندگی می کنند در صورتی که والدین او نباشند یا از این تکلیف بی اطلاع باشند
- زوج یا زوجه اگر شخص محجور همسر داشته باشد
- هر یک از ضابطین دادگستری و محاکم و شهرداری، ادارات، سازمان ثبت احوال، نیروی انتظامی و غیره اگر از وجود شخص محجور اطلاع یابند
- دادستان و مسئولان اداره سرپرستی اگر از وجود محجور نیازمند به قیم اطلاع داشته باشند
- قیم، اگر صغیری که تحت قیمومت است به سن بلوغ برشد اما حجر او ادامه داشته باشد موظف است به اداره سرپرستی اطلاع دهد تا در صورت انجام بررسی ها، همان قیم سابق برای وی ابقا شود.
با استناد به ماده ۴۸ قانون امور حسبی که در آن ذکر شده است: امور قیمومت راجع به دادگاه شهرستانی است که اقامتگاه محجور در حوزه آن دادگاه قرار دارد، استنباط می شود که نصب قیم و ناظر و ضم امین و عزل آن ها در صلاحیت دادگاه خانواده قرار دارد و همچنین برای عزل قیم و یا نصب قیم جدید دادگاهی صالح است که در ابتدا نصب قیم کرده است.
پس از این که افرادی که مطابق قانون مکلف به معرفی شخص محتاج به قیم اند، تقاضای خود را اعلام کردند و یا خود دادستان این کار را انجام داد، اگر برای شخص یاد شده حکم حجر صادر نشده باشد باید تقاضای حکم حجر شود و این تقاضا از سوی دادگاه عمومی انجام می گیرد.
البته شایان ذکر است که برای اشخاصی که به سن بلوغ و رشد نرسیده اند صدور حکم حجر لازم نیست چون اصل عدم بلوغ و رشد است. اما اگر اختلافی وجود داشته باشد، مدعی وجود بلوغ و رشد باید ادعای خود را ثابت کند و با اثبات آن دادگاه حکم به رفع حجر می دهد.
همچنین هنگامی که حجر پس از بلوغ و رشد حاصل شود، صدور حکم حجر ضروری است و در صورت تردید در زوال رشد می توان به رشد سابق عمل کرد. مگ این که خلاف آن یعنی عدم رشد و جنون ثابت شود.
حکم حجر بر طبق بند ب ماده ۳۳۱ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۷۹ قابل تجدید نظر خواهی در دادگاه تجدید نظر استان است.
نصب قیم چگونه صورت می گیرد؟
پس از اینکه مراحل مربوط به نصب قیم طی شد و افراد واجد شرایط درخواست خود را به دادسرای مربوطه اعلام نمودند، دادگاه از بین افرادی که برای این سمت اعلام شده اند و معرفی شده اند، یک یا چند فرد واجد شرایط را به این سمت منصوب می نماید و اگر افراد را واجد شرایط نداند، به دادستان درخواستی را مبنی بر انتخاب افراد دیگر، ارائه می دهد.
همچنین جالب است بدانید که برای یک محجور، می توان چند قیم منصوب کرد تا مجتمعا و با توافق، وظایف را تقسیم نمایند و حتما نباید یک نفر باشد و علاوه بر آن، یک فرد می تواند قیم برای چند محجور باشد.
چه کسانی در نصب قیم اولویت دارند؟
همانطور که بیان شد، در برخی مواقع به جای یک نفر، چند فرد واجد شرایط قیمومت هستند و به همین منظور، باید از بین آن ها فرد شایسته تر انتخاب گردد.
شایستگی افراد به ترتیب عبارت است از:
- پدر، یا مادر محجور، تا زمانی که شوهر ندارد، با داشتن صلاحیت برای قیمومت نسبت به دیگران مقدم است.
- در صورت محجور شدن زن، شوهر با داشتن صلاحیت برای قیمومت نسبت به دیگران مقدم است.
- خویشاوندان محجور با داشتن صلاحیت نسبت به دیگران مقدم هستند.
- کسانی که ضامن یا تضمینات بدهند نسبت به دیگران مقدم اند.
چقدر طول می کشد تا حکم قیمومت صادر شود؟
فرایند صدور حکم قیمومت بسته به نوع صغر متفاوت است و برای مثال، برای صغیر فاقد ولی قهری حدود دو ماه و برای سفیه یا مجنون بیشتر طول می کشد.
چرا که در رابطه با سفیه و مجنون، ابتدا باید حجر آن ها اثبات شود و گواهی از سوی پزشک برای تایید آن صادر شود و پس از آن، درخواست برای قیم داده شود که در حالت کلی حدود چهار الی پنج ماه طول می کشد.
این درخواست نیز باید به دادسرای محل اقامت محجور اعطا شود و آن، صالح به رسیدگی است.
شرایط عزل قیم چیست؟
در ادامه مباحث مربوط به ویژگی ها، وظایف، اختیارات و نکات مربوط به نصب قیم این سوال مطرح می شود که اگر نصب قیم صورت گرفته باشد، در چه صورت عزل می شود؟
در پاسخ به این سوال باید بیان نمود که اگر قیم از حوزه وظایف و اختیارات خود خارج شود و اعمالش خارج از دایره مصلحت باشند، می تواند توسط دادگاه از قیمومت عزل شود.
برای مثال اگر قیم مرتکب یکی از جرایم سرقت، خیانت در امانت، اختلاس، هتک ناموس، جرم نسبت به کودکان، ورشکستگی یا انجام کارهای منافی عفت شود و عدم توانایی و لیاقت وی در اداره امور محجور اثبات گردد، عزل می شود.
همچنین اگر برای دادگاه احراز شود که قیم صفت امانت داری را دارا نیست یا اگر مشخص شود که به وظایف خود مانند ارسال هر ساله حساب تصدی به دادگاه عمل نمی کند، عزل می گردد.
بنابراین در حالت کلی، باید در نظر داشته باشد که تمامی وظایف خود را به درستی انجام دهد و شفافیت را رعایت نماید تا دچار مشکلات نشود و عزل نگردد.
نکات دیگر مربوط به انعزال قیم
در رابطه با انعزال قیم، در ماده ۱۲۴۹ قانون مدنی صحبت شده است که با توجه به آن: اگر قیم مجنون یا فاقد رشد گردد منعزل می شود. بنابراین اگر قیم به نحوی از انحا محدود گردد، از تاریخ حجر منعزل می شود.
همچنین مورد دیگر که در قانون بیان نشده است اما از اصول فقهی می توان آن را استنباط نمود مربوط به ارتداد قیم می باشد و در حالت کلی اگر قیم محجور که مسلمان یا در حکم مسلمان بوده باشد، مرتد شود، یکی از شروط و ویژگی های قیم بودن را از دست می دهد و از این سمت منعزل می شود.
نظارت بر عملکرد قیم
اگر محجوری را در اطراف خود داشته باشید و بدانید که از طرف دادگاه برای وی قیمی تعیین شده است، شاید نگران این باشید که آیا وی عملکرد خود را به خوبی انجام می دهد یا خیر و آیا به همه وظایف خود عمل می کند یا نمی کند؟ در این موضع نیز لازم است بگوییم که دادستان، فردی را به این منظور برای نظارت بر کار قیم تعیین می نماید تا بر عملکرد وی به طور کامل اشراف داشته باشد.
