وقتی ثابت شد تنبیه خوب و بازدارنده است، فقط باید حد و اندازه آن را نگه داشت. تنبیه را وارد قانون کردند تا شامل کودکانی شود که دست به خطای بزرگسالان می‌زنند. البته قبل‌تر، یعنی قبل از سال ۹۲، قانون مجازات کمی سختگیرانه نسبت به بچه‌های کم سن و سالی که راه کج می‌رفتند، برخورد می‌کرد اما از این سال و با ابلاغ شدن قانون مجازات جدید، سختگیری‌ها کمتر شد و قانون کمی بیشتر ملاحظه کودکان مجرم را کرد. پس در قانون مجازات برای کودکان خطاکار نیز مجازاتی وجود دارد که بیشتر با نیت بازدارندگی، برای تأدیب کودک خطاکار در نظر گرفته است؛ در ادامه این موارد را بررسی می‌کنیم.در این مقاله به بازداشت کودکان و نوجوانان می پردازیم.
جرایم تعزیری برای بازداشت کودکان و نوجوانان
در قدم اول و اساسی‌ترین نکته در بررسی نگاه قانون به مجازات کودکان و نوجوانان و بازداشت کودکان و نوجوانان ، تعیین «سن» اهمیت دارد. مهرداد بوستانچی، کار‌شناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی در این باره می‌گوید: در فصل دهم قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ با عنوان «مجازات و اقدامات تأمینی و تربیتی اطفال و نوجوانان» به مسأله جرایم مربوط به افراد کم سن و سال توجه شده است. قانون در ماده ۸۸، سن ارتکاب جرم برای کودکان را ۹ تا ۱۵ سالگی حساب کرده است و براساس آن اگر بچه‌ها در این سن مرتکب جرایم تعزیری شوند، دادگاه برای آن‌ها ۶ تصمیم می‌گیرد.
وی با بیان اینکه جرایم تعزیری به جرایمی گفته می‌شود که میزان و کیفیت مجازات آن‌ها در شرع مشخص نشده و قانونگذار میزان مجازات را تعیین کرده است، ادامه می‌دهد: در قدم اول تحویل کودک به والدین یا اولیا یا سرپرست قانونی قرار دارد؛ البته در این مرحله از اولیای کودک تعهد کتبی می‌گیرند که بیشتر در تربیت بچه تلاش کنند.
مداخله تربیتی قاضی برای جلوگیری از بازداشت کودکان و نوجوانان
بوستانچی ادامه می‌دهد: اگر دادگاه والدین را صالح نداند و یا به هر دلیل دیگر، ممکن است کودک را به اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگری تسلیم کند. البته از این روش در مواقعی که والدین طفل در دسترس نیستند هم استفاده می‌شود. سه کار دیگری که دادگاه در قبال این کودکان انجام می‌دهد، عبارتند از نصیحت کردن طفل از سوی قاضی، اخطار و تذکر یا گرفتن تعهد کتبی که دیگر خطا را تکرار نکند و در نهایت نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از سه ماه تا یک سال. البته این مجازات در صورتی در نظر گرفته می‌شود که طفل مرتکب جرایم تعزیری درجه یک تا پنج شده باشد. این کار‌شناس حقوقی می‌گوید: گاهی در قبال خطایی که کودک انجام می‌دهد، قاضی از والدین می‌خواهد کارهای خاصی انجام دهند، مثلاً طفل را نزد مددکار اجتماعی یا روان‌شناس ببرند، وی را راهی یک مؤسسه آموزشی و فرهنگی کنند و نسبت به معاشرت وی حساسیت بیشتری به خرج دهند.
زمانی که طفل راهی کانون اصلاح می‌شود ( بازداشت کودکان و نوجوانان )
در قانون مجازات، جرایم به هشت درجه تقسیم شده‌اند که هرچه به درجه‌های آخر می‌رسیم، مجازات سبک‌تر می‌شود و نشان می‌دهد، جرم نیز سبک‌تر بوده است. به گفته بوستانچی، وقتی گفته می‌شود، مجازات کودکی که یکی از جرایم مستوجب مجازات درجه یک تا پنج را انجام داده، حضور در کانون اصلاح است، یعنی وی باید دست به خطا یا جرم بزرگی زده باشد. مثلاً مجازات جرایم درجه یک عبارت است از حداقل حبس بیش از ۲۵ سال، جزای نقدی بیش از یک میلیارد ریال، مصادره کل اموال و انحلال شخص حقوقی و البته مجازات جرم درجه پنجم عبارت است از حبس بیش از دو تا پنج سال، جزای نقدی بیش از هشتاد تا یکصد و هشتاد میلیون ریال، محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از پنج تا پانزده سال، ممنوعیت دائم از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی و ممنوعیت دائم از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی. این‌ها مجازات بسیار سنگینی است که جرایم خاص را شامل می‌شود، البته اگر کودک یکی از این جرایم را مرتکب شده باشد، باز هم نگاه قانونگذار به وی با مقدار زیادی تخفیف همراه بوده و وی را برای مدت کوتاهی راهی کانون اصلاح و تربیت می‌کند.
کار برای ۱۵ ساله‌ها سخت‌تر است
تا اینجا مجازاتی را که قانون برای کودکان ۹ تا ۱۵ سال در نظر گرفته است، متوجه شدیم، اما در همین سن نیز موردی وجود دارد که باید به آن توجه کرد. به عبارتی هرچه سن مرتکب به عدد ۱۵ نزدیک‌تر باشد، اوضاع کمی برایش سخت‌تر می‌شود. دکتر علیرضا درویش، مدرس حقوق جزا در این باره می‌گوید: موضوع جرایم تعزیری با جرایم مستوجب حد و قصاص تفاوت دارد، زیرا میزان این دو مجازات را شرع معلوم کرده است.
به گفته وی، برابر قانون اگر کودک دست به عملی بزند که مجازات آن حد یا قصاص باشد، اما سن کودک به ۱۲ سال نرسیده باشد، قاضی وی را تحویل خانواده‌اش می‌دهد و موضوع را با اخذ تعهد کتبی یا باید و نبایدهایی که پیشتر گفتیم، رفع می‌کند، اما اگر سن کودک بیش از ۱۲ سال تا ۱۵ سال باشد، وی را برای یک سال راهی کانون اصلاح و تربیت می‌کنند. همچنین افراد بعد از سن ۱۵ سالگی به دلیل اینکه از نظر قانون از دوران کودکی فاصله گرفته و به قول معروف عقل‌رس شده‌اند، مجازاتشان سخت‌تر می‌شود.
برخی مجازات‌های جایگزین و بازداشت کودکان و نوجوانان
درویش در این باره می‌گوید: مجازات نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ ساله که مرتکب یکی از جرایم تعزیری شده باشند، نگهداری در کانون، پرداخت جریمه نقدی یا انجام خدمات رایگان عمومی است. اینکه به کدام یک از این موارد مجازات شود با قاضی دادگاهی است که به پرونده وی رسیدگی کرده است. البته در این میان نیز قانون بسیار انعطاف داشته و مقرر کرده است که با صلاحدید قاضی می‌توان نوجوان خاطی را به جای کانون ساعاتی در خانه نگه داشت و اگر رأی هم به خدمات عمومی باشد، ساعت کاری برای این نوجوان معادل چهار ساعت در روز خواهد بود. وی تأکید می‌کند: البته این مسأله به این معنی نیست که کودک مجرم از بار مسئولیت حق‌الناس شانه خالی می‌کند، به عبارتی اگر جرم کودک منجر به خسارت مالی یا دیه باشد، والدین وی باید خسارت را تمام و کمال پرداخت کنند.
رشد عقلی حرف اول و آخر را می‌زند
ندا موسوی، وکیل دادگستری نیز در این باره بر رشد عقلی که در قانون مجازات مورد توجه قرار گرفته است، تأکید دارد و می‌گوید: برابر ماده ۹۱ قانون مجازات اسلامی در جرایم موجب حد یا قصاص هرگاه افراد بالغ کمتر از هجده سال، ماهیت جرم انجام شده یا حرمت آن را درک نکنند یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشد، حسب مورد با توجه به سن آن‌ها به مجازات‌های پیش‌بینی شده در قانون محکوم می‌شوند. وی ادامه می‌دهد: البته قانون پیش‌بینی کرده است که عقل‌رس بودن یا نبودن مجرم نیز با تأیید پزشکی قانونی و استعلام از این مرکز است که البته بسته به نظر قاضی این مورد از روش‌های دیگر نیز ممکن است احصا شود.
موسوی درباره مجازات کیفری کودکان برابر قانون (بازداشت کودکان و نوجوانان) مجازات به دو نکته دیگر نیز اشاره می‌کند، اولین مورد تخفیف مجازات برای این افراد است، زیرا قانونگذار در ماده ۹۳ برای بازداشت کودکان و نوجوانان اعلام کرده است که قاضی می‌تواند به کودک متخلف تخفیف داده و مجازات وی را تا نصف کاهش دهد. یا در ماده بعدی اعلام کرده است که قاضی می‌تواند در مورد جرایم تعزیری مجازات کودک را به تعویق بیندازد یا اجرای مجازات را معلق کند. نکته دوم اینکه مجازات کیفری کودک و نوجوانان برای آن‌ها سوءپیشینه به همراه ندارد.