خسارات دوران نامزدی :در برخی از خانواده ها دوره آشنایی قبل از عقد اندکی طولانی می شود، که در عرف از آن به عنوان دوران نامزدی یاد می شود. علیرغم اعتماد متقابلی که بعضاً در این دوره میان طرفین حاصل میشود، از نظر قانونی نامزدی تکلیفی از جهت ایجاد علقه زوجیت بوجود نمی آورد. این دوره بخصوص اگر طولانی شود، روابط عاطفی خاصی را بدنبال داشته و بین طرفین هدایایی نیز رد و بدل میشود. متعاقباً اگر این آشنایی به عقد و ازدواج منتهی نشود، مشکلات عاطفی، معنوی و بعضاً حقوقی برای خانواده ها ایجاد می کند. البته باید توجه داشت علاوه بر نکاتی که در نوشتار بعدی تحت عنوان عوامل تحکیم خانواده بدان اشاره خواهیم کرد، چنانچه در دوران نامزدی حدود شرعی و عقلایی روابط رعایت شود، تا اندازه ای از بروز مشکلات ناشی از بهم خوردن آن جلوگیری خواهد شد.
خسارات دوران نامزدی
یکی از مسائلی که در قانون حمایت خانواده در صلاحیت دادگاه های خانواده دانسته شده، موضوع رسیدگی به چگونگی جبران خسارات ناشی از دوره نامزدی است. البته این خسارات تأثیرات روحی و روانی بویژه در خصوص خانواده دختر دارد، و گرچه تحت عنوان زیان معنوی حسب قوانین جاری در محاکم دادگستری قابل جبران است، لیکن بلحاظ معضلات اثبات و احراز آنها توسط دادگاهها، مراجعین به مراجع قضایی از اینجهت چندان رضایتی از نتیجهی دادخواهی ندارند.
اما در مورد ماهیت حقوقی هدایایی که در دوران نامزدی بین دختر و پسر رد و بدل می شود یا کادوهایی که متعاقب اجرای صیغه عقد از طرف زوجین و بستگان به آنها داده می شود، از نظر حقوقی احکام متفاوتی دارد، لذا در این نوشتار در ابتداء اشاره ای به وضعیت حقوقی هدایای قبل از ازدواج خواهد شد، سپس ماهیت حقوقی و چگونگی استرداد هدایای پس از ازدواج مورد بررسی قرار خواهد گرفت. لیکن پیش از ورود در بحث اصلی شایسته است اشاره شود، از جمله مسائلی که قبل از خواستگاری باید مورد توجه قرار گیرد، موضوع موانع نکاح است که عبارتند از:
قرابت (نسبی، سببی و رضاعی)
شوهرداشتن زن
عده زن
طلاق بار سوم و نهم
کفر
احرام
لعان
خارجی بودن زن یا مرد، که در بخش های دیگر این مجموعه به تفصیل آنها پراخته شده است.
استرداد هدایای قبل از ازدواج
به موجب قانون مدنی هر یک از نامزدها می توانند در صورت بر هم خوردن وصلت، هدایایی را که به طرف دیگر یا ابوین او برای وصلت منظور داده شده، مطالبه کنند. و اگر عین هدایا موجود نباشد مستحق قیمت هدایایی خواهد بود که عادتاً نگاه داشته می شود، مگر اینکه آن هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشد. این شرایط به شرح ذیل عبارتند از:
وصلت منظور بهم خورده و بنا نباشد که ازدواج صورت گیرد. در این صورت هدایایى که هر یک از طرفین به طرف دیگر و خانواده او داده است قابل مطالبه و استرداد خواهد بود.
این هدایا به منظور و در راستاى وصلت طرفین و نه به انگیزه دیگرى تقدیم شده باشد.
چنانچه عین هدایا موجود است، عین قابل مطالبه و استرداد است اما چنانچه عین موجود نیست، صرفاً قیمت هدایایى قابل مطالبه است که عادتاً نگاه داشته مى شود. به عنوان مثال، هدایای مصرف شدنى که با مصرف عین آن از بین مى رود، مانند عطر و ادکلن از شمول این بند خارج است.
قیمت هدایاى نگاه داشتنى که تلف شده اند، در صورتى قابل مطالبه است که با تقصیر هدیه گیرنده تلف شده باشد.
به هم خوردن وصلت به دلیل فوت یکى از طرفین نباشد.
در صورتی که انحلال نامزدی ناشی از فوت یکی از نامزدها باشد، اگر هدایا موجود باشد، حکم آن تفاوتی نداشته و باز هم می توان هدایا را مسترد کرد. این در حالی است که چنانچه هدایا موجود نباشد (چه به صورت عمدی یا غیر عمد) درخواست استرداد قیمت آنها توجیه قانونی نداشته و عمل نخواهد شد.
قانون مدنی صرفاً وضعیت حقوقی هدایای قبل از عقد نکاح را روشن نموده و اشاره ای به هدایای پس از ازدواج نکرده است بدین جهت بایستی ماهیت حقوقی آنها را، تحت سایر عناوین قانونی مانند هبه جست و جو نمود. لذا در این وضعیت، تقدیم هدایا مشمول احکام هبه خواهد بود. مطابق قانون مدنى هبه (هدیه) به قراردادی گفته می شود که به موجب آن یک نفر مالى را مجاناً به کس دیگرى تملیک مى کند. البته بعد از تقدیم مورد هبه، هدیه دهنده حق استرداد با بقای عین آنرا دارد، مگر در موارد ذیل:
در صورتى که هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد.
در صورتى که موضوع هبه از ملکیت هبه گیرنده خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شود، خواه غیر ارادی مانند اینکه وی، محجور شود؛ خواه اختیاری مثل اینکه مورد هبه به رهن داده شود.
در صورتى که در موضوع هبه تغییرى حاصل شود. بطور مثال تکه پارچه ای کت و شلوار شود یا اینکه خانه کلنگی موضوع بخشش، تخریب و تبدیل به آپارتمانی دیگر شده باشد.
بنابراین چنانچه پس از عقد نکاح، هدایایى از طرف زوجین یا بستگان آنها به طرف دیگر تقدیم شود، تنها در موارد ذیل هدایا قابل مطالبه و استرداد خواهد بود:
مال مورد هدیه باقى بوده و از بین نرفته باشد. به عنوان مثال چنانچه هدیه یک دستگاه چرخ خیاطی بوده که از ناحیه زوج به زوجه اهدا شده و این وسیله در اثر آتشسوزى و امثال آن تلف شده باشد، قابل استرداد و مطالبه نخواهد بود.
در این فرض بر خلاف هدایاى قبل از عقد که گفته شد، حتى قیمت آن نیز با وجود اینکه از نوع هدایاى ذاتاً قابل نگاه داشتن است، قابل مطالبه نیست؛ چه بر اثر تقصیر خانواده زوجه تلف شده باشد و چه به دلیلی غیر از آن.
در صورتى که هبه از نوع معوض نباشد و چنانچه از نوع معوض بوده باشد، عوض داده نشده باشد.
به عنوان مثال خانواده زوج شرط کنند که در قبال چرخ خیاطی که هدیه مى کنند، یک دستگاه ماشین ریشتراش دریافت کنند که در این صورت چنانچه چرخ خیاطی را داده و ریشتراش را تحویل گرفته باشند، بدیهی است که حق رجوع به چرخ خیاطی را نخواهند داشت.
وضعیت استرداد هزینه های متفرقه
نامزدها پس از مشخص شدن قرار ازدواج در تدارک زندگی آینده خود، هزینه ها و مخارجی را متحمل می شوند؛ از قبیل هزینه های تالار، لباس و جشن ازدواج که توصیه اکید به ساده گیری برگزاری این مراسم ها نیز شده است. اینک پرسشی که در اینجا مطرح می شود، این است که اگر یکی از طرفین از ازدواج و نکاح امتناع کند، پرداخت این مخارج، قابل استرداد از طرف منصرف از ازدواج است یا خیر؟ گرچه باید گفت هیچ فردی را نمی توان به اجبار به همسری دیگری درآورد، لیکن استفاده از این حق قانونی نمیتواند موجب ورود ضرر و زیان به طرف دیگری شود و به موجب قاعده تسبیب، اگر موجبات زیان دیگری فراهم آمد، بدون داشتن اجبار برای ازدواج، طرف منصرف مکلف به جبران خسارت مادی و معنوی خواهد بود.
