بی توجهی به ساختمان : مسئولیت حقوقی گودبرداری‌های غیراصولی
چندسالی است که موضوع گودبرداری‌های ساختمان هر از گاهی بخشی از اخبار حوادث را به خود اختصاص می‌دهد؛ گودبرداری‌هایی که در برخی موارد جدا از خسارت‌های مالی، خسارت‌های جانی را نیز در پی دارند. برای مثال، گودبرداری بزرگ در خیابان ایران‌زمین در غرب تهران که منجر به ریزش بخشی از خیابان و ساختمان‌های اطراف شد، یکی از خبرسازترین گودبرداری‌های غیراصولی در سال‌های اخیر بوده است. وقوع حادثه در این مورد و موارد مشابه دیگر، این سؤال را ایجاد می‌کند که آیا گودبرداری ضابطه ندارد؟ اگر حادثه‌ای رخ دهد، مسئولیت حادثه با کیست؟
در تعریف قانونی، گودبرداری به هرگونه حفاری و خاک‌برداری در تراز پایین‌تر از سطح طبیعی زمین یا در تراز پایین‌تر از زیر پی ساختمان مجاور اطلاق می‌شود. به طور اصولی، اجرای هر طرح ساختمانی، با مرحله گوبرداری و پی‌کنی آغاز می‌شود، چرا که پی ساختمان مهم‌ترین رکن هر ساختمان است و اگر پی ساختمان که آجر اول هست، به درستی گذاشته نشود، این ساختمان از ایمنی و استحکام لازم برخوردار نیست و «تا ثریا می‌رود دیوار کج!»
بی توجهی به ساختمان : بر اساس دستورالعمل اجرایی گودبرداری‌های ساختمانی که در سال 92 در کمیته ملی مقررات ساختمان تصویب و از ابتدای خرداد 92 برای اجرا به شهرداری‌های سراسر کشور ابلاغ شد، در اجرای یک گودبرداری اصولی، اشخاص مختلفی دارای نقش و مسئولیت هستند و اگر در هر یک از مراحل گودبرداری، حادثه یا مشکلی ایجاد شود، این افراد به تناسب مسئولیت و اهمال احتمالی، باید پاسخگوی زیان وارده باشند.
به طور کلی، مالک ساختمان، مهندس طراح، مهندس مجری و مهندس ناظر چهار مسئول اصلی در اجرای یک گودبرداری هستند که اگر هر یک از اینها وظایف خود را به درستی انجام ندهد، می‌تواند منجر به بروز حادثه‌ای تلخ شود.
مسئولیت مالک ساختمان و بی توجهی به ساختمان
مالک ساختمان برای آغاز هر طرح عمرانی ابتدا باید برای اخذ مجوزهای لازم از شهرداری محل طرح اقدام کند. وی همچنین بر اساس بند 2-4-1 از مبحث دوم مقررات ملی ساختمان موظف است عملیات اجرایی ساختمان را به مهندسان دارای پروانه اشتغال به کار در زمینه اجرا واگذار کند. بر اساس ماده 4 دستورالعمل اجرایی گودبرداری، کارفرما نیز باید ضمن دریافت مشخصات فنی املاک مجاور، آن را در اختیار مجری قرار دهد و در صورتی که گوبرداری باعث سرایت خطر به خارج از محدوده طرح می‌شود، امکانات و تجهیزات لازم را برای ایمن‌سازی گودبرداری به مجری ارائه کند. اگر گودبرداری بسیار عمیق یا دارای خطر زیاد یا بسیار زیاد باشد، مالک موظف است در قراردادی با یکی از شرکت‌های خدمات فنی آزمایشگاهی ژئوتکنیک، تهیه گزارش‌ها و نقشه‌های موضوعی را به این شرکت‌ها واگذار کند.
وظایف مجری گودبرداری
بی توجهی به ساختمان : بر اساس ماده 3 دستورالعمل اجرایی گودبرداری، سازنده (مجری) باید دارای پروانه اشتغال به کار اجرای ساختمان از وزارت راه و شهرسازی باشد. در صورتی که گودبرداری با خطر زیاد همراه باشد، بر اساس ماده 6 همین دستورالعمل، باید از شخص حقوقی (شرکت‌های پیمانکار ساختمانی) استفاده شود. مجری گودبرداری موظف است با به کار گرفتن کارکنان واجد صلاحیت، ایمن نمودن محیط کار و مصون و محفوظ کردن سلامت و بهداشت تمامی کارگرانی که در کارگاه مشغول به کارند، اقدام به اجرای پروژه کند.
همچنین مصون و محفوظ کردن سلامت و بهداشت افرادی که در مجاورت یا نزدیکی (تا شعاع مؤثر) کارگاه ساختمانی هستند یا در این محدوده عبور و مرور، فعالیت یا زندگی میکنند، بر عهده مجری است.
بر اساس بند 12-2-2-1 مبحث دوازدهم از مقررات ملی ساختمان
«تجهیزات و مصالح ساختمانی باید در جایی قرار داده شوند که حوادثی برای عابران، خودروها، تأسیسات عمومی، ساختمان‌ها و… به وجود نیاورند.»
حفاظت و مراقبت از ابنیه، خودروها، تأسیسات، تجهیزات و نظایر آن در داخل یا مجاورت کارگاه ساختمانی بخشی دیگر از وظایف مهندس یا شرکت سازنده است. البته مجری باید قبل از اقدام به کار، «گزارش بررسی وضعیت ساختمان‌های مجاور» را که مهندس طراح تهیه کرده است، بررسی و در صورت وجود اشکال یا ایراد، برای رفع آن، جلسه‌ای با مهندس طراح و مهندس ناظر برگزار کند.
مسئولیت‌های مهندس طراح
بی توجهی به ساختمان : تمامی طراحی‌های ساختمانی و نقشه‌ها و مدارک فنی آن، از جمله معماری، سازه و… باید از سوی طراح و در حدود صلاحیتی که در زمینه طراحی دارد، صورت گیرد. طراح یا محاسب سازه ساختمان، شخصی شاغل به کار در دفتر مهندسی یا یک شرکت طراحی ساختمان است که بر اساس پروانه اشتغال به کار مهندسی، مسئولیت کار را بر عهده گرفته و باید پیش از آغاز کار، از محل ملک بازدید کرده و از وضعیت و موقعیت محوطه از لحاظ موارد مؤثر در تعیین کلیت سامانه‌های سازه و محاسبات فنی ذی‌ربط اطلاع پیدا کند. طراح همچنین باید گزارش بررسی وضعیت ساختمان‌های مجاور را به مهندس مجری ارائه کند.
مهندس ناظر چه می‌کند؟
همان‌گونه که از اسم «مهندس ناظر» مشخص است، ناظر شخصی حقیقی یا حقوقی است که بر اجرای صحیح عملیات ساختمانی نظارت می‌کند. ناظر باید بر عملیات گودبرداری نظارت متناوب داشته باشد و به ازای هر مرحله گودبرداری یا حداکثر هر 3 متر عمق گودبرداری، اقدام به ارائه گزارش‌های وضعیت گودبرداری به شهرداری کند. در هر مرحله، مهندس ناظر در صورت مشاهده موارد تخلف از ناحیه عوامل اجرایی در حین کار، موظف است علاوه بر تذکر کتبی به مجری، موارد تخلف را به شهرداری و سازمان نظام‌مهندسی اعلام کند.
مسئولیت نهادهای قانونی
علاوه بر مسئولیت‌های ذکرشده در بالا، شهرداری‌ها، سازمان نظام مهندسی و ادارات راه و شهرسازی سراسر کشور از نظر صدور مجوز ساخت، ارائه مجوز به مهندسان و شرکت‌های واجد صلاحیت و نظارت بر نقشه‌ها و پیشرفت کار، مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند.
شاهرخ‌صالحی کرهرودی