رایج‌ترین مفهوم ضمانت در حقوق
معمولا منظور ما از به کار بردن لفظ ضمانت، «عقد ضمان» است. ماده 648 قانون مدنی آن را به این صورت تعریف کرده است: «عقد ضمان عبارتند از این که شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده می‌گیرد». بنابراین اتفاقی که معمولاً بعد از واقع شدن این عقد رخ می‌دهد این است که مدیون از دینی که برعهده دارد، رها می‌شود و ضامن تعهد می‌کند که آن را بپردازد. «ضمان» عقد است و طلبکار و ضامن دو طرف این عقد هستند. بنابراین در انعقاد این عقد، مدیون اصلی نقشی ایفا نمی‌کند هر چند بعد از اینکه قرارداد فوق منعقد شد چون با منافع مدیون اصلی گره می‌خورد، پای وی نیز وسط کشیده می‌شود.
ضمان، یک عقد تبعی است؛ بنابراین تا طلبی وجود نداشته باشد، به طور قطع عقد ضمانی هم منعقد نخواهد شد. هدف اصلی به وجود آمدن این عقد سودجویی و معامله نیست، بلکه هدف اصلی آن ارفاق به مدیون و گره‌گشایی از کار او است. این وصف ضمان تنها جنبه اخلاقی ندارد و از نظر حقوقی هم در احکام آن اثر دارد. به همین دلیل است که اگر ضامن اطلاع دقیقی از مقدار و اوصاف و شرایط دینی که ضمانت آن را می‌کند نداشته باشد باز هم این قرارداد صحیح است. بنابراین ممکن است شخصی از درمانده‌ای ناشناس ضمانت کند.
رایج‌ترین مفهوم ضمانت در جامعه
عقد ضمانی که در قانون تعریف و شرایط آن بیان شده است، موجب انتقال دین از مدیون به ضامن می‌شود بنابراین با وقوع این عقد، مدیون اصلی دیگر دینی بر گردن نخواهد داشت و از این لحظه، ضامن مدیون به شمار خواهد آمد. اما قراردادهای ضمانی که امروزه منعقد می‌شود، به خصوص آنچه شهروندان در هنگام ضمانت از وام‌گیرندگان در مقابل بانک تعهد می‌کنند، کمی با ضمانی که در قانون مدنی به عنوان رایج‌ترین شکل آن توصیف شده، متفاوت است. ضمانت از وام‌گیرنده، برخلاف آنچه پیش از این به عنوان اثر معمول عقد ضمان گفتیم، منجر به برائت وام‌گیرنده نمی‌شود و ضامن را تبدیل به مدیون اصلی نمی‌کند بلکه ضامن التزام خود را به تأدیه دین مدیون، مشروطه به عدم تأدیه مدیون اصلی می‌کند.
بنابراین اگر مدیون اصلی نپرداخت، بانک سراغ ضامن می‌رود و طلب خود را از او می‌گیرد. در چنین شرایطی سوالی که برای ضامن پیش می‌آید این است که چطور می‌تواند طلب خود را از مدیون اصلی بگیرد؟ راهکاری که پیش روی ضامن قرار دارد این است که بعد از پرداخت دینی که ضمانت آن را کرده است برعلیه مدیون اصلی اقامه دعوا کند و آنچه پرداخت کرده است را بگیرد. توصیه‌ای که به ضامن می‌توان کرد این است که اگر نسبت به بروز مشکل در آینده مشکوک است، اقدامات احتیاطی مثل شناسایی آدرس دقیق بدهکار و نحوه دسترسی به وی را انجام دهد.
ضمانت در اسناد تجاری
کاربرد رایج دیگر ضمانت، در اسناد تجاری مثل چک، سفته و برات است. ممکن است کسی که به جای وجه نقد چک قبول می‌کند برای اینکه در آینده دچار دردسر نشود از طرف مقابل درخواست کند که شخص معتبری پشت چک او را به عنوان ضامن امضا کند. در این شرایط ضامن چک، با درج عباراتی مثل «پرداخت وجه این چک تضمین می‌شود» و امضای آن، پرداخت وجه چک را ضمانت می‌کند. بسته به شرایط ممکن است قیدهایی نیز به عبارت فوق اضافه شود؛ به عنوان مثال ممکن است چکی چند دست چرخیده باشد و ضامن تنها قصد داشته باشد که از یکی از انتقال‌دهندگان چک ضمانت کند که در این صورت ضمانت را با قید نام وی محدود می‌کند.
عبارات استفاده شده بسته به شرایط و روابط طرفین دارد اما به هر حال، باید لفظ ضمانت مورد اشاره قرار گیرد در غیر این صورت امضای پشت چک حکایت از «ظهرنویسی به عنوان انتقال» خواهد داشت و امضاکننده چک به جای مسئولیت‌های ضامن، مسئولیت‌های انتقال‌دهنده چک را خواهد داشت که تفاوت‌هایی با هم دارند. ضمانت‌کننده چک باید توجه داشته باشد که در صورتی که دارنده آن پس از عدم امکان وصول وجه، مهلت‌های قانونی را رعایت کند می‌تواند بدون مراجعه به دیگر مسئولان چک، مستقیما وجه چک را از ضامن مطالبه کند. اگر ضامن از صادرکننده چک ضمانت کرده باشد، دارنده چک حتی بدون رعایت مهلت‌ها نیز می‌تواند به وی برای وصول طلب خود مراجعه کند.
شرایط از بین رفتن تعهد ضامن چیست؟
وضعیت دیگری که معمولا در عقد ضمان ایجاد سوال و ابهام می‌کند، شرایطی است که ضامن در میانه راه از تعهد خود پشیمان می‌شود و قصد دارد که از ضمانت خود صرف‌نظر کند. قبل از هر چیز باید توجه داشت که ضمان عقد لازمی است و هیچ یک از طرفین نمی‌توانند آن را فسخ کنند. یکی از راه‌های انحلال این عقد آن است که ضامن و طلبکار با توافق مدیون اصلی آن را اقاله کنند. علاوه بر تراضی سه جانبه، در صورت وجود شرایط زیر، ضامن می‌تواند عقد ضمان را فسخ کند: اگر در قرارداد اصلی، ضامن حق فسخ را برای خود شرط کرده باشد دلیل موجهی برای برهم زدن عقد فراهم کرده است.
در عقد ضمان می‌توان مانند کلیه معاملات دیگر بنابر ماده 399 و ماده 456 قانون مدنی شرط کرد که در مدت معینی برای ضامن اختیار فسخ وجود داشته باشد. در این صورت ضامن در مهلت مقرر می‌تواند آن را فسخ کند. تخلف از شرایط عقد، دلیل دیگری است که می‌تواند به ضامن حق فسخ بدهد. در صورتی که از مقررات عقد تخلف شود امکان فسخ عقد برای کسی که شرط به نفع اوست، بنابراین اگر در عقد ضمانت شرطی به نفع ضامن وجود داشته باشد که طلبکار آن را نقض کند، ضامن حق فسخ خواهد داشت. طلبکار نیز علاوه بر شرایط فوق در صورتی که در هنگام انعقاد عقد ضمان به ناتوانی مالی ضامن جاهل باشد می‌تواند با فسخ قرارداد، جلوی بروز مشکلات بزرگتر را بگیرد.
امید عبدالهیان
