ازدواج تنها راه ایجاد یک بنیان طبیعی و مشروع برای خانواده است. بنابراین زن و مردی که خود را آماده پذیرفتن مسئولیت می‌بینند، کسانی که خود را شایسته پدر و مادر شدن می‌دانند و آنان که عشق خود را به هم جاودانه می‌پندارند، به امضای این پیمان تن می‌دهند. نکاح به عنوان یک تاسیس حقوقی- قانونی، دارای مراحلی است. خواستگاری اولین مرحله این پیمان است، رسمی کهن و ریشه‌دار که همواره محور توجه قانون بوده است. اما مفهوم دقیق و طبیعت حقوقی خواستگاری چیست؟ آیا اقدام زن به خواستگاری از مرد هم پذیرفتنی است؟ قلمرو و شرایط ارتباط و برخورد دختر و پسر در جریان خواستگاری چیست؟ رابطه زن و مرد در این مجال چگونه است؟ خواستگاری با چه محدودیت و موانع شرعی یا قانونی روبه‌رو است؟ در نامزدی چه حقوقی برای طرفین است؟ با چه کسانی نمی‌شود ازدواج کرد؟ در ادامه، با بعضی از قوانین حقوقی خواستگاری و نامزدی بر مبنای قانون مدنی آشنا می‌شویم.
خواستگاری و محدودیت‌هایش
- از هر زنی می توان برای ازدواج خواستگاری کرد، مگر اینکه اساسا آن مرد با آن زن نتواند ازدواج کند؛ مثلا آن زن شوهر داشته باشد یا اینکه محارم نسبی مانند مادر یا خواهر یا از محارم سببی مانند مادرزن آن مرد باشد.
- اگر مردی به زنی که به هر علتی نمی‌تواند با او ازدواج کند و این نتوانستن ناشی از یک حکم شرعی یا قانونی باشد، وعده و قول ازدواج بدهد، این پیمان باطل و فاقد اثر است و زن نمی‌تواند آن مرد را به ازدواج با خود مجبور کند. (ماده 1034 قانون مدنی)
نکته
اگر مردی با وعده ازدواج دختری را فریب دهد و از این طریق خسارت مادی یا معنوی به وی وارد آورد، دختر می‌تواند جبران خسارت وارده به خود را درخواست کند و مرد ضامن جبران این خسارت است.
وقتی نامزدی هم قانون و قاعده دارد
- اگر مردی به زنی وعده ازدواج بدهد و با او پیمان نامزدی ببندد، این وعده بین آنها برای ایجاد رابطه زوجیت کافی نیست و برای این رابطه حتما باید عقد نکاح جاری شود.
- صرف وعده ازدواج برای ایجاد رابطه زوجیت بین طرفین کافی نیست، حتی اگر طرفین در مورد مهریه هم با یکدیگر توافق کرده باشند و مرد نیز قسمتی از مهریه یا تمام آن را به زن پرداخت کرده باشد.
تا زمانی که عقد نکاح بین طرفین جاری نشده است، هر یک از طرفین می توانند از انجام وصلت امتناع نمایند و طرف دیگر به هیچ وجه نمی‌تواند وی را مجبور به ازدواج با خود کند، حتی اگر به یکدیگر قول ازدواج داده باشند و در مورد مسایلی مانند مهریه نیز با هم توافق کرده باشند. (ماده 1035 ق. م)
اگر مردی به زنی وعده ازدواج بدهد، اما با وی ازدواج نکند، زن به صرف امتناع مرد از وصلت با وی نمی‌تواند مطالبه خسارت نماید، مگر اینکه ثابت نماید که مرد بدین وسیله او را فریب داده و به او خسارتی وارد کرده است یا اینکه از او سوء استفاده‌ای نموده است. (ماده 1035 قانون مدنی و ماده 9 قانون مسئولیت مدنی)
اگر بین دختر و پسری وعده ازدواج صورت گرفته باشد و برای این تعهد هم وجه التزامی تعیین شده باشد که مثلا اگر پسر به تعهد خود برای ازدواج با دختر عمل نکرد باید مبلغ فلان ریال به دختر بپردازد، دختر نمی‌تواند در صورت امتناع پسر از وصلت با وی، این وجه التزام را از او مطالبه کند.
نکته
اگر دختر و پسری به یکدیگر برای آینده قول ازدواج بدهند، این تعهد به تنهایی آنها را زن و شوهر نمی‌کند. بنابراین هر گونه رابطه نامشروع بین آنها موجب مجازات مقرر در قانون مجازات اسلامی در این مورد است. این مجازات در صورتی که عمل بین آنها حکم زنا داشته باشد، برای بار اول صد ضربه شلاق از باب حد زنا و اگر رابطه نامشروع کمتر از زنا باشد، تا 99 ضربه شلاق از باب تعزیر برای هر یک از طرفین خواهد بود.
نکته
اگر دختر و پسری با یکدیگر رابطه نامشروع داشته باشند، دختر نمی‌تواند از دادگاه الزام و اجبار پسر را برای جاری نمودن صیغه ازدواج درخواست کند.
قوانینی درباره بر هم خوردن نامزدی
در صورتی که دو نفر با یکدیگر پیمان نامزدی بسته باشند و قول ازدواج به یکدیگر داده باشند و این ازدواج واقع نشود، طرفین می‌توانند هدایایی را که در طول دوران نامزدی به یکدیگر داده‌اند از یکدیگر مطالبه نمایند. اگر عین این هدایا موجود نباشد، طرفین می‌توانند قیمت هدیه را از طرف مطالبه کنند، مگر اینکه هدیه قابل نگهداری نباشد و مصرف‌شدنی باشد، مانند مواد خوراکی یا اینکه اگر قابل نگهداری است، بدون تقصیر طرف از بین رفته باشد، مثلا انگشتر طلایی را که هدیه گرفته در اثر تصادف مفقود شود. (ماده 1037)
در مورد هدایای قبل از دوره نامزدی، فقط در صورتی می‌توان هدیه را مطالبه کرد که خود آن هدیه موجود باشد و در آن نیز تغییری از ناحیه هدیه‌گیرنده صورت نگرفته باشد. (ماده 803)
نکته
طرفین می‌توانند نامه‌هایی را که در دوران نامزدی برای یکدیگر فرستاده‌اند از طرف مقابل استرداد کنند، اما اگر این نامه‌ها از بین رفته باشد، نمی‌توان از این بابت خسارتی مطالبه کرد.
هزینه‌ها بر عهده کیست؟
- هزینه عقد و ازدواج عرفاً بر عهده شوهر است. بنابراین در صورت جدایی طرفین، مرد نمی‌تواند این هزینه‌ها را از زن مطالبه کند.
- در صورتی که مرد چیزی به عنوان «شیر بها» برای ازدواج به زن داده باشد اما این وصلت صورت نگیرد، می‌تواند این مبلغ را از زن پس بگیرد.
- اگر یکی از نامزدها فوت کرده باشد، طرف دیگر نمی‌تواند قیمت هدایایی را که به نامزد فوت‌شده داده است مطالبه کند و فقط در صورتی که خود هدایا موجود باشد، حق مطالبه آنها را خواهد داشت.
مسعود درودیان
