با وظایف و صلاحیت دادسراها آشنا شویم

در دستگاه قضایی ایران نهادهای مختلفی پیش‌بینی شده است. در بعد کیفری دادسرای عمومی و انقلاب بخش کشف جرم، تعقیب و تحقیقات مقدماتی از متهمان را برعهده دارد. دادگاه‌های کیفری نیز عهده‌دار رسیدگی قضایی به جرایم هستند. در این میان ساختار دادسرا کمی پیچیده است؛ به نحوی که مقام‌های قضایی مختلفی با درجه‌های متنوع عهده‌دار امور دادسرا هستند. این مقام‌های قضایی عبارتند از دادستان، معاون دادستان، بازپرس و دادیار که هر کدام وظایف خاص خود را دارند.

دادستان رییس دادسرا محسوب می‌شود، بازپرس صلاحیت رسیدگی به تمامی جرایم را برعهده دارد، دادیاران در برخی از جرایم با ارجاع دادستان صلاحیت رسیدگی را پیدا می‌کنند، معاونین دادسرا نیز به نمایندگی از دادستان برخی کارهای اداری ارجاع‌شده از سوی دادستان را انجام می‌دهند. در ضمن بسته به نوع برخی از جرایم، دادسراهای تخصصی پیش‌بینی شده است. به‌عنوان نمونه می‌توان به دادسرای ویژه جرایم پزشکی، دادسرای ویژه ارشاد و دادسرای ویژه امور اقتصادی اشاره کرد.

در سال 1373 نهاد دادسرا به کلی از نظام دادرسی کیفری ما رخت بربست اما خوشبختانه در سال 1381 با اصلاح قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب که به قانون احیای دادسراها معروف شد، این نهاد مهم تعقیب و تحقیق، مجدد شروع به فعالیت کرد. اکنون موارد مربوط به وظایف، ارکان و اقدام‌ مقام‌های قضایی دادسرا قانون اخیر است.

صلاحیت دادسرا

ابتدا باید خاطر نشان کرد که هر چند این نهاد با عنوان «دادسرای عمومی و انقلاب» شناخته می‌شود، اما دادسرای انقلاب جدای از دادسرای عمومی وجود ندارد. به طور کلی رسیدگی به جرایم خاصی نظیر توطئه علیه نظام و جرایم مربوط به موادمخدر در صلاحیت دادگاه‌های انقلاب است. در مقابل، سایر جرایم در دادگاه‌های عمومی و کیفری استان رسیدگی می‌شوند. اما با وجود این تفاوت در دادگاه‌های رسیدگی کننده به این جرایم، دادسرای مختص جرایم داخل در صلاحیت دادگاه انقلاب نداریم. در نتیجه تعقیب و تحقیقات مقدماتی تمام جرایم شامل جرایم مربوط به دادگاه انقلاب، عمومی و کیفری استان توسط یک نوع دادسرا به نام دادسرای عمومی و انقلاب رسیدگی می‌شود.

نکته بعد این‌که اکنون بسته به ناحیه وقوع جرم، دادسرای تحقیق‌کننده به آن جرم مشخص می‌شود. به عبارت بهتر برای تمامی نواحی 22 گانه تهران، دادسرای عمومی و انقلاب تاسیس شده است. طبق قانون در حوزه قضایی هر شهرستان یک دادسرا نیز در کنار دادگاه‌های آن حوزه تشکیل می‌شود. بنابراین حدود صلاحیت یک دادسرا یک شهرستان را در برمی‌گیرد. بنابراین به تعداد شهرستان‌های یک استان، دادسرا باید وجود داشته باشد.

به طور قانونی تحقیقات مقدماتی تمام جرایم برعهده بازپرس است، اما دادیاران که به جانشینی از دادستان عمل می‌کنند، به جرایمی که در صلاحیت دادگاه کیفری استان است و مجازات آنها قصاص نفس، اعدام، رجم، حبس ابد، قصاص عضو و جرایم مطبوعاتی و سیاسی نیست، می‌توانند رسیدگی کنند. در مورد جرایمی هم که رسیدگی به آنها در صلاحیت دادگاه کیفری استان است دادستان تا قبل از حضور و مداخله بازپرس، اقدام‌های لازم را برای حفظ و جمع‌آوری دلایل وآثار جرم به عمل آورد و در مورد سایر جرایم، دادستان می‌تواند انجام بعضی از تحقیقات و اقدامات را از بازپرس درخواست کند، بدون اینکه رسیدگی امر را به طور کلی به آن بازپرس ارجاع کرده باشد.

لازم به ذکر است، در این میان یک استثنا هم وجود و اینکه دادسرا حق دخالت، تعقیب و تحقیق در خصوص برخی جرایم را ندارد. به عنوان مثال تبصره 3 ماده 3 قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب مقرر کرده است: «پرونده‌هایی که موضوع آنها جرایم مشمول حد زنا و لواط است، همچنین جرایمی که مجازات قانونی آنها فقط تا سه ماه حبس یا جزای نقدی تا یک میلیون ریال است و جرایم اطفال مستقیما در دادگاه‌های مربوط مطرح می‌شود، مگر آن‌که به تشخیص دادستان تحقیقات راجع به سایر جهات ضرورت داشته باشد».

مقام‌های قضایی دادسرا

نخستین و بالاترین مقام قضایی در یک دادسرا، دادستان است. در حقیقت وی ریاست دادسرا و نظارت بر ضابطان دادگستری را نیز برعهده دارد. دادستان نه تنها بر این افراد ریاست و نظارت دارد، بلکه به نوعی بر دادیارهای یک دادسرا که از دیگر مقام‌های قضایی دادسرا هستند، نظارت قضایی می‌کند؛ به ترتیبی که به موجب قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب تمام قرارهای دادیار باید با موافقت دادستان باشد و در صورت اختلاف نظر بین دادستان دادیار، نظر دادستان ارجحیت دارد.

مقام قضایی بعدی در دادسرا بازپرس است. بازپرس قاضی اصلی رسیدگی‌کننده به پرونده‌ها در دادسراست. در کنار وی دادیاران نیز به تحقیقات در پرونده‌ها می‌پردازند. به موجب قانون درخواست دادستان و بازپرس را ضابطان، مقام‌های رسمی و اداره‌ها باید زود اجرا کنند. بازپرس می‌تواند به تحقیقات ضابطان دادگستری رسیدگی کند و هرگاه تغییری در اقدام‌های آنان یا تکمیلی در تحقیقات، لازم باشد، به عمل آورد.

تخلف از مقررات این بند علاوه بر تعقیب اداری و انتظامی، برابر قانون مربوط مستوجب تعقیب کیفری نیز خواهد بود. مورد بعدی معاون دادستان است. دادستان برخی از وظایف خود مانند ارجاع شکایت‌ها، نظارت بر ضابطان قضایی، اظهارنظر راجع به تصمیمات دادیار و بازپرس و غیره را به معاونان تفویض می‌کند. اما وظیفه اصلی معاون دادسرا کمک رساندن به دادستان در امور اداری دادسراست.

وظایف دادسرا

به طور کلی قانون وظایف کلی دادسرا را کشف جرم، تعقیب متهم به جرم، اقامه دعوی از جنبه حق‌اللهی و حفظ حقوق عمومی و حدود اسلامی، اجرای حکم و همچنین رسیدگی به امور حسبی می‌داند. در حقیقت کشف جرم و شروع به تعقیب کیفری متهمان برعهده این نهاد است. در این بین و به تفکیک دادستان وظیفه نظارت بر انجام تحقیقات مقدماتی و دادن تعلیم‌های لازم به بازپرس و موافقت یا مخالفت با قرارهای صادره از ناحیه دادیار یا بازپرس را برعهده دارد. از دیگر وظایف دادستان می‌توان به ضبط وثیقه، اخذ وجه‌التزام و وصول وجه‌الکفاله، اجرای احکام کیفری و جزایی، پیشنهاد آزادی مشروط، لغو تعلیق اجرای حکم اشاره کرد.

معاون دادستان نیز صاحب منصبی است که تحت نظارت دادستان قسمتی از وظایف دادسرا را انجام داده است و در غیاب دادستان به جانشینی او عمل می‌کند. دادیار مقام قضایی است که به نمایندگی از طرف دادستان انجام وظیفه و در جرایم غیرمهم اقدام به انجام تحقیقات مقدماتی و جمع‌آوری دلایل می‌کند. بازپرس یا مستنطق نیز مقام قضایی است که تحقیقات مقدماتی جرایم مهمه و جمع‌آوری دلایل برعهده او است و تحت نظارت دادستان وظایف قانونی خود را انجام می‌دهد.

دادسراهای اختصاصی

بسته به نوع برخی از جرایم، دادسرای ویژه‌ای برای آنها وجود دارد. از جمله مهمترین این دادسراهای تخصصی، دادسرای ویژه روحانیت است. از دیگر دادسراهای مستقر در کشور می‌توان از دادسرای ویژه جرایم پزشکی، دادسرای ارشاد، دادسرای ویژه امور اقتصادی، دادسرای نیابت قضایی، دادسرای ویژه قاچاق کالا، دادسرای ویژه ویژه سرپرستی، دادسرای ویژه امور جنایی، دادسرای ویژه کارکنان دولت و دادسرای ویژه اطفال و نوجوانان نام برد.

پدرام صادقیه